(HBĐT) - Khi em hát lên, cả núi rừng như mơ màng, say tiếng hát, anh quên cả thời gian, quên cả bó củi đang đốn dở. Thương mến nhau vì câu hát, ta nên bạn tâm giao, thành đôi tri kỷ... Là người con đất Mường, từ lúc thơ bé, tôi đã được chìm đắm trong những câu hát ví (hát đối), hát thường rang. Với tôi, những câu hát vừa ngọt ngào, vừa thể hiện sự đối đáp thông minh, khéo léo là một di sản thật đáng tự hào. Những ngày đầu xuân, trong chuyến tìm về mảnh đất Mường Động giàu truyền thống, một lần nữa, tôi lại được lắng đọng trong những câu hát, mẩu chuyện và những giai thoại vui…
“Hát thua chớ bán lên trời mà thương”…
Chúng tôi đến xóm Cốc, xã Vĩnh Đồng (Kim Bôi) - nơi vẫn còn đó những “cây” hát nổi tiếng ở xứ Mường Động. Một trong những người đó là bà Bùi Thị Tớm, năm nay 66 tuổi. Từ thuở bé theo mẹ lên nương, ra đồng, bà Tớm đã say mê những câu hát ví. Rồi, những làn điệu đó in sâu vào tâm thức của bà lúc nào không rõ, chỉ biết rằng, hễ đi kiếm củi, đi chăn trâu là bà lại hát. Nhờ có giọng hát hay trời phú và khả năng đối đáp linh hoạt, bà Tớm đã sớm trở thành một sơn ca trong nhóm bạn đồng niên. Đến năm 13 tuổi, đi nghe các chị trong xóm hát giao duyên với thanh niên làng bên, khi đội nhà có phần đuối lý, cô bé Tớm dù mới 13 tuổi nhưng đã cất tiếng hát và “cứu” đội nhà một “bàn thua” trông thấy.
“Nhiều người biết hát nhưng để tự tin hát đối với người khác thì rất ít. Vẫn làn điệu đó nhưng tùy từng hoàn cảnh, từng tình huống cụ thể mà người hát phải nghĩ ra những câu đối hợp lý, thông minh. Thêm nữa, giọng hát phải truyền cảm mới cuốn hút được người nghe. Thế nên, có những đôi hát thâu đêm suốt sáng, có những người chỉ vì giọng hát mà si mê nhau”, bà Tớm chia sẻ.
Các nghệ nhân ở thôn Nam Thượng, xã
Bà Tớm kể, có lần cùng hội Thanh niên xung phong đi phát rừng, biết bà có tài hát, nhiều người đề nghị hát cho mọi người nghe để tạo không khí làm việc vui vẻ. Thế nhưng “tác dụng phụ”, khi bà cất lên tiếng hát, chẳng ai buồn làm việc nữa, tất cả ngồi chỉ để nghe hát. Trong quan niệm của người Mường, bố chồng và con dâu không được hát đối với nhau. Dẫu vậy, ở bản Mường này vẫn có một giai thoại vui mà bà con vẫn hay kể, đó là trường hợp bố chồng và con dâu hát với nhau trên rừng. Hôm đó, ông bố chồng đi lấy củi và nghêu ngao hát, cô con dâu đang đào măng ở đồi nọ không biết nên cũng đáp lời. Hai người cứ thế hát qua lại, chỉ đến khi giáp mặt mới tá hỏa nhận ra người thân!
Câu chuyện mà đồng chí Bùi Văn Hùng, Bí thư Đảng ủy xã Vĩnh Đồng kể cũng bi hài không kém. Đó là câu chuyện của anh Bùi Văn Diển, người ở xã Hạ Bì. Anh Diển đi cùng đoàn vào đón dâu ở huyện Lạc Sơn, khi ăn cơm, uống rượu và làm thủ tục xin dâu xong thì cả đoàn quay về. Tuy nhiên, vì gặp đúng người hòa hợp với mình, anh Diển đã hát suốt 2 ngày ở Lạc Sơn mà vẫn chưa chịu về. “Có đôi chỉ hát vài ba câu là thôi vì không hòa hợp, hoặc 1 trong 2 người không còn đối lại được nữa, đành phải nhận thua. Thông thường, hình phạt dành cho người thua là chấp nhận bị người kia bán”, đồng chí Bùi Văn Hùng cho hay.
Với một người hát giỏi và hầu như chưa chịu thua ai bao giờ như bà Tớm thì hát chủ yếu để vui, chứ bà chẳng “bán” ai bao giờ. Trước khi tham gia hát đối đáp, bà thường khiêm tốn mở lời: “ún ni kém thiểng, ít lời/Hát thua chớ páanh lên tlời mà thương” (Em đây kém tiếng, ít lời/ Hát thua chớ bán lên trời mà thương). Hay với những người còn e ngại, muốn hát nhưng chưa dám mở lời thì bà khéo léo: “Hát chơi, hát dộông pới eng ơi/ Hát thua, ún chăng đắm lệ là chồông mà lo, pợi lả eng ơi” (Hát chơi, hát cùng vui đi anh ơi/ Hát thua, em không lấy làm chồng đâu mà anh lo)…
Tết về Mường Động lại du dương câu hát
Trong nhịp sống ngày càng bận rộn, có nhiều sự du nhập về văn hóa, con người có nhiều sự lựa chọn về nghe - nhìn. Thế nên, những câu thường rang, câu ví với những buổi hát đối say mê đến quên cả giấc ngủ đã ít đi vài phần. “Trong những dịp vui, chúng tôi vẫn hát với nhau. Hiện tại, câu lạc bộ Thanh niên xung phong của chúng tôi hằng năm vẫn tổ chức các buổi gặp mặt. Trong buổi đó thì không thể thiếu được những câu hát. Còn dịp Tết được mọi người mong chờ nhất, con cháu sum vầy, anh em gặp mặt, chúc tụng, hỏi thăm nhau qua những câu hát ”, bà Tớm cho hay.
Đối với bà Bùi Thị èm, 65 tuổi, xóm Cốc thì Tết sẽ không trọn vẹn nếu thiếu đi những câu hát đối. “Tôi hát không giỏi nhưng có dịp thì đều góp vui với mọi người. Khi quây quần bên mâm cơm, uống chén rượu và hát với nhau giúp mọi người gần gũi, cởi mở hơn. Từ những người xa lạ, qua vài câu hát cũng đã thành quen”, bà èm chia sẻ.
Thuộc thế hệ hậu bối nhưng chị Bùi Thị Lưu (40 tuổi) cũng đang kế thừa những câu hát của cha anh mình. Nghe cái cách chị say sưa kể, rồi khoe về những tấm ảnh của những buổi đi biểu diễn văn nghệ mới thấy được tình yêu của chị đối với những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc mình. “Người hay nhiều, người hay ít vì còn tùy thuộc vào năng khiếu nữa. Thế nhưng, mỗi người phải có ý thức giữ gìn, truyền dạy cho con cháu, khi chúng nó đã hiểu thì cũng sẽ yêu như mình thôi”, chị Lưu bộc bạch.
Nguyên là một cán bộ văn hóa xã, đồng chí Bùi Văn Hùng, Bí thư Đảng ủy xã Vĩnh Đồng rất am hiểu về những câu hát của người Mường. Đồng chí cho biết: “Chất liệu trong những câu hát bắt nguồn từ đời sống nên giản dị, gần gũi. Được nghe hát từ bé, đến giờ, có thể thấy được những sự biến đổi linh hoạt trong câu hát. Trong các ngày hội ở KDC, những chủ đề như chương trình xây dựng NTM, xây dựng đời sống văn hóa ở KDC, rồi ca ngợi Đảng, Bác Hồ, quê hương, đất nước được các cụ đề cập đến rất thú vị. Trong dịp Tết, những năm trước, trong Lễ hội Mường Động chúng tôi tổ chức thi hát đối. Đây cũng một điểm nhấn độc đáo mà chúng tôi muốn duy trì trong Lễ hội hàng năm, vừa tạo sân chơi, vừa để bảo tồn những nét văn hóa truyền thống nói chung, hát thường rang và hát đối nói riêng”.
Viết Đào
Ngày 19/4, tại Thành phố Hồ Chí Minh, Nhà Xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật phối hợp với Sở Thông tin và Truyền thông Thành phố Hồ Chí Minh tổ chức giới thiệu hai cuốn sách "Ngàn năm văn hiến quốc gia Việt Nam” và "Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Việt Nam”.
Phát triển bởi ICT GROUP.
