(HBDT) - Thơ̒i da̭i dô̒ khṷ kẻw za̒i khwáng khêênh 3,4 tliḙ̂w năm pơ̭i tlâ̒ng la̭i paw zai dwa̭n khwáng pớ năm 8.700 - 2.000 tlước kâng ngwiên. Tloong zai dwa̭n ni̒, khṷ ta̒ ản xứ zṷng hô̭ng ha̭i tí la̒ tha kác kôông kṷ kỏ keḙnh khắc, tâ̒w nhoo̭nh hăi la̒ môô̭ch mă̭t tí tấp zu̒ng tloong xăn pắt, hải lươ̭m.

 


Kản bô̭ Báw ta̒ng tính, Tlung tâm Ngiên kửw tiê̒n xứ Dôông Nam Ả khai kwâ̭t zi tích Mải khṷ la̒ng Vă̒nh, xa̭ Iên Fủ (La̭c Xơn).

Năm 1965, ớ hang Thấm Khwiên, hwiḙ̂n Bi̒nh Za (La̭ng Xơn), kác nha̒ khwa hoo̭c thi̒m ản dố ta̒n kải thăng mo̭l nă̒m tloong lớp châ̒m tích mă̒w tó, chưở xiêng kốt kuố ta̒n kác lwa̒i dôô̭ng bâ̭t thơ̒i ki̒ Kẳnh Tân. Ta̒n kải thăng ni̒ bươ̒ kỏ dă̭c diếm kuố thăng mo̭l, bươ̒ kỏ dă̭c diếm kuố thăng wươ̭n. Ta̒n kải thăng mo̭l - wươ̭n ni̒ khânh pơ̭i thăng mo̭l - wươ̭n Bắc Kinh. Ni la̒ chửng kử chắc chẳn wê̒l môô̭ch xư̭ tô̒n ta̭i kuố mo̭l - wươ̭n ớ Viḙ̂t Nam, kắch ni 300,000 năm. Ta̒n kải thăng pơ̭i xiêng dôô̭ng bâ̭t lâ̭n lô̭n pơ̭i ha̒ tloong khai kwâ̭t i ta̒ cho dố ho̭ wê̒l ta̒n kác kon khảl, bảw, khaw, kủi hâ̒ng, khí, nhỉm… ta̒ khôổng chung pơ̭i mo̭l wươ̭n.

Năm 1984, ớ hang Mả Diê̒w, xa̭ Ha̭ Tlung, hwiḙ̂n Bả Thước (Thănh Hwả), kác nha̒ kháw kố hoo̭c thi̒m dố hơn 300 hiḙ̂n bâ̭t thơ̒i da̭i khṷ kṷ tloong ziḙ̂n tích 4m2. Pớ năm 1986 - 1989 lḙ̂ ản ha̒ng ngi̒n hiḙ̂n bâ̭t khṷ, gô̒m kôông kṷ kiếw Văn hwả Xơn Bi, pa̒n ngiê̒n…, tư̒ nhất meénh tước pơ̭i 4 kôông kṷ pă̒ng xiêng thủ. Dă̭c biḙ̂t ớ ni ta̒ thi̒m ản dố 10 mô̭ kố, Tloong di̭ kỏ môô̭ch mô̭ xoong tảng, 2 bô̭ xiêng chởm hwả thă̭ch ko̒n tương dổi ngwiên bḙn mo̒ chuô miểng no̒ ớ Viḙ̂t Nam thi̒m ản dố zi kốt ngwiên bḙn nhơ kiếw di̭ tloong văn hwả Xơn Bi.

Tiển xi̭ Ngwiḙ̂n Viḙ̂t, Zảm dôốc Tlung tâm Ngiên kửw tiê̒n xứ Dôông Nam Ả cho hăi: Ngă̒i măi, ta̒n kác hiḙ̂n bâ̭t thơ̒i ki̒ dô̒ khṷ ản thi̒m dố ớ tư̒ nơi tlêênh thể zởi kôô̒ng pơ̭i kác tính tloong nước. Hâ̒w hết kác hang dôô̭ng kỏ mo̭l kư tlủ tê̒w thi̒m dố hiḙ̂n bâ̭t kuố kon mo̭l thơ̒i ki̒ dô̒ khṷ. Ớ zi tích hang xỏm Tla̭i, xa̭ Tân Lâ̭p 9La̭c Xơn), năm 1980 thảm xát lḙ̂ ản 108 hiḙ̂n bâ̭t khṷ pơ̭i môô̭ch xổ xiêng dôô̭ng bâ̭t kác lwa̭i. Ni la̒ zi tích Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh (VHHB) kỏ tâ̒ng văn hwả tă̒i, hiḙ̂n bâ̭t foong fủ. Khảng 5.1981, Biḙ̂n Kháw kố hoo̭c tiển hă̒nh khai kwâ̭t thu ản 1.150 hiḙ̂n bâ̭t, gô̒m kôông kṷ khṷ pơ̭i xiêng, ôốc wă̭nh bi̭ chă̭ch kôi kôô̒ng po̭ ôốc khṷ, ôốc khên. Wa̒i kôông kṷ khṷ ko̒n kỏ tư̒ po̭ tlai pơ̭i xiêng thăng dôô̭ng bâ̭t. Wa̒i tha ta̒n nha̒ kwa hoo̭c ko̒n lḙ̂ to̭n ản môô̭ch xổ meénh gổm ớ lớp po̭ ôốc bi̭ xảw tlô̭n tlêênh mă̭t hang. Wa̒i kác hiḙ̂n bâ̭t pă̒ng khṷ, xiêng, khâ̒ng, gô̒m thu ản khả tư̒ ta̒n tích ta̒n po̭ nhwiḙ̂n thế, thư̭c bâ̭t, meénh po̭ tlẩw, hô̭t lo̭ kôô̒ng môô̭ch xổ hô̭t kảw chẳl zớ nă̒m ớ dô̭ khu pớ 0 - 80 cm. Pen keḙnh di̭ ko̒n thi̒m dố tha ta̭ng khả ti kố kỏ niên da̭i ha̒ng ba̭n năm kắch ngă̒i năi. Wiḙ̂c thi̒m tha ta̭ng khả ti kố ớ hang xỏm Tla̭i chửng tó hang bươ̒ la̒ miểng kư tlủ lô za̒i, bươ̒ la̒ kôông xướng tí chể ta̭w kôông kṷ kuố kư zân VHHB. Wiḙ̂c thi̒m dố ản hô̭t kảw, po̭ tlẩw tloong tâ̒ng văn hwả hang xỏm Tla̭i kỏ thế la̒ môô̭ch minh tlửng bâ̭t chất wê̒l môô̭ch nê̒n nôông ngiḙ̂p lôông lo̭ dác xơ khai ớ thơ̒i VHHB.

Zi tích Mải khṷ La̒ng Vă̒nh thuô̭c xỏm Vă̒nh, xa̭ Iên Fủ (La̭c Xơn) la̒ hang ôốc, bới bi̒ tloong loo̒ng hang kỏ zất tư̒ po̭ ôốc. Kết kwá khai kwâ̭t kuố ta̒n kác na̒h kwa hoo̭c thu ản 972 hiḙ̂n bâ̭t. Pên keḙnh kôông kṷ ge̒ dḙw nhơ khi̒w hi̒nh tam zác, khi̒w pẳn, khi̒w ma̒i la̭i, khi̒w ma̒i twa̒n thân, chă̒l, pa̒n ngiê̒n, ho̒n kêl tấp, woo̒ng khṷ ko̒n kỏ zi bâ̭t xiêng, khâ̒ng, nhwiḙ̂n thế, zi bâ̭t gổm. Dôô̒ng thơ̒i kác zi bâ̭t khṷ lḙ̂ ản tloong zi chí fán ẳnh ta̒ bi̭ dung chửng tó la̒ pếp xinh hwa̭t pơ̭i khânh di̭ la̒ mô̭ tảng. Năm 1929, nha̒ kháw kố hoo̭c M.Colani thi̒m dố ớ Mải khṷ la̒ng Vă̒nh kỏ meénh kuố 8 hô̭p xo̭. Kwa kết kwá ngiên kửw khai kwâ̭t opơ̭i xác di̭nh cácbon foỏng xi̭ C14 cho dố, zi tích Mải khṷ la̒ng Vă̒nh thuô̭c nê̒n VHHB kỏ khung niên da̭i kẻw za̒i pớ 17.000 - 8.000 năm kắch ngă̒i măi. Pa̒ M.Colani xếp Mải khṷ la̒ng vă̒nh paw zai dwa̭n tlung zan kuố VHHB, la̒ lwa̭i kháw kố hoo̭c thơ̒i da̭i Khṷ ản kấp bă̒ng kôông nhâ̭n zi tích kháw kố kuốc za năm 2004. Pớ năm 2005, lḙ̂ hô̭i Khai ha̭ kuố mo̭l zân Iên Fủ ản la̒ la̭i gản pơ̭i zi tích mải khṷ la̒ng Vă̒nh, ta̭w thă̒nh lḙ̂ hô̭i thuổng tôô̒ng tố tlức 3 năm môô̭ch lâ̒n paw môô̒ng 7 khảng Chiêng ha̒ng năm (thew li̭ch mo̭l Mươ̒ng).

Khảng 12/1984, Biḙ̂n Kháw kố hoo̭c kôô̒ng pơ̭i tna̒ kác na̒h ngiên kửw khwa hoo̭c kuố Liên Xô (kṷ), fổi hơ̭p pơ̭i Xớ Văn hwả – Thôông tin Ha̒ Xơn Bi̒nh tiển hă̒nh khai kwâ̭t zi chí hang Khwa̒i kôô̒ng pơ̭i ziḙ̂n tích khwáng 25 m2cho dố: zi tích hang Khwa̒i thuô̭c xỏm Xum, xa̭ Xăm Khwe̒ (Mai Châw) bươ̒ la̒ miểng kư tlủ, bươ̒ la̒ xướng chể tác kôông kṷ kuố mo̭l VHHB, kỏ khung niên da̭i khwáng pớ 17.000 - 11.000 năm kắch ngă̒i măi. Wa̒i ta̒n kác zi bâ̭t thu ản tloong kwả tli̒nh khai kwâ̭t ớ zi chí hang Khwa̒i ko̒n kỏ zẩw tích pếp pơ̭i mô̭ tảng. Zi chí hang Khwa̒i ản thi̒m dố pơ̭i ngiên kửw kóp fâ̒n thi̒m hiếw wê̒l mổi kwan hḙ̂ kuố nê̒n văn hwả Tâi Bắc kuố Hwa̒ Bi̒nh pơ̭i ta̒n kác diḙ̂ fương khác tloong khu bư̭c fiể Bắc, la̒ lảng tó wê̒l ki̭ thwâ̭t chể tác kôông kṷ, tảng thức kuố kư zân Hwa̒ Bi̒nh.


KÁC TIN KHÁC


Khảm fả zả tli̭ Lḙ̂ hô̭i chuô̒ Tiên

Mo̭l zân xa̭ Fủ Ngiḙ̂ pô̭ tluổ kôô̒ng pơ̭i hwiḙ̂n La̭c Thwí pô̭ chung hăi nhắc ha̒ thiểng khể: "Zu̒ ăi ti no wê̒l no/Muô̒ Xwân ngă̒i hô̭i kôô̒ng ha̒ tỏn cha̒w/Zu̒ ăi mái ớ nơi no̒/Chuô̒ Tiên bớ hô̭i kôô̒ng ha̒ paw pui Xwân/Zu̒ ăi ti xa ti khânh/Chuô̒ Tiên Fủ Ngiḙ̂ hô̭i Xwân thi̒m wê̒l” tí pô̭ wê̒l zả tli̭ kuố lḙ̂ hô̭i tliê̒n thôổng kwêl nha̒ ản tố tlức ha̒ng năm zi̭p tâ̒w Xwân.

Hwiḙ̂n Tân La̭c báw tô̒n kải nét thôốch văn hwả zân tôô̭c Mươ̒ng

Ti kôô̒ng kwả tli̒nh hô̭i nhâ̭p pơ̭i fát tliến, ta̒n nét văn hwả tliê̒n thôổng bổn kỏ tloong văn hwả kuố kôô̭ng dôô̒ng mo̭l Mươ̒ng pô̭ chung, mo̭l Mươ̒ng ớ hwiḙ̂n Tân La̭c pô̭ tluổ kỏ ngwi kơ mai môô̭ch. Tlăn tlớ tlước thư̭c tể ni̒, tư̒ kâw la̭c bô̭ báw tô̒n pơ̭i fát hwi bán xắc văn hwả zân tôô̭c Mươ̒ng tlêênh diḙ̂ pa̒n hwiḙ̂n Tân La̭c ản thă̒nh lâ̭p pơ̭i hwa̭t dôô̭ng khả hiḙ̂w kwá.

Hwiḙ̂n Tân La̭c hưởng dêểnh fát chiến zu li̭ch kôô̭ng dôô̒ng bê̒n vưưng

Tư̭ ha̒w la̒ kẳi nôi kuố văn hwả Hwa̒ Bi̒nh, Mươ̒ng Bi – Tân La̭c lưw zư̭ nhê̒w nét văn hwả dă̭c xắc kuố mo̭l Mươ̒ng, dươ̭c kwi tṷ nhê̒w zi tích li̭ch xứ va̒ zănh lam thẳng kắnh. Vởi tiê̒m năng va̒ thể meḙnh kuố mêê̒nh, zu li̭ch kôô̭ng dôổng (ZLKD) kuố hwiḙ̂n Tân La̭c gi nhâ̭n bước chwiến tích kưư̭c.

Báw tô̒n va̒ fát hwi zả tli̭ văn hwả kuố lḙ̂ hô̭i ớ Mươ̒ng Wang

Khảng Chiêng la̒ thơ̒i diếm ziḙ̂n tha nhêw hwa̭t dôô̭ng lḙ̂ hô̭i tlêênh diḙ̂ ba̒n hwiḙ̂n La̭c Xơn. Nhơ̒ lưw zư̭ ản kác zả tli̭ văn hwả dă̭c xắc cho rêênh kác lḙ̂ hô̭i ớ ni thu hút nhê̒w ngươ̒i zân va̒ zu kheéch thâ̭p fương dêểnh tham kwan, chái ngiḙ̂m.

Tỏn bă̒ng zi tích li̭ch xứ kấp tính Dê̒n Ko̒ La̒w

Ngă̒i 29/2, WBNZ hwiḙ̂n La̭c Thwí tố tlức lḙ̂ tỏn nhâ̭n bă̒ng xếp ha̭ng zi tích li̭ch xứ kấp tính dê̒n Ko̒ La̒w, xa̭ Thôổng Nhất.

Homestay tỏn kheéch tâ̒w Xwân

Ta̒n ngă̒i tâ̒w Xwân, Ta̒n kơ xớ kinh zwănh zi̭ch bṷ lưw tlủ, diếm zu li̭ch tlái ngiḙ̂m pui zôô̭ng zái tlỉ tlêênh diḙ̂ pa̒n tính "paw muô̒” tỏn pơ̭i fṷc bṷ kheéch zu li̭ch. Ni la̒ kơ hô̭i kwáng bả hi̒nh ắnh diḙ̂ fương têểnh pơ̭i zu kheéch khânh xa.