Tránh tình trạng chậm trễ hoặc đùn đẩy trách nhiệm
Thảo luận về Dự án Luật Tương trợ tư pháp về dân sự, đại biểu bày tỏ đồng tình và nhất trí cao với sự cần thiết phải ban hành luật mới theo Tờ trình của Chính phủ và Báo cáo thẩm tra của Ủy ban Pháp luật và Tư pháp. Việc ban hành một đạo luật riêng về tương trợ tư pháp trong lĩnh vực dân sự là rất cần thiết và phù hợp, nhằm đáp ứng yêu cầu thực tiễn và giải quyết những vấn đề pháp lý phát sinh trong quá trình hợp tác và giao lưu dân sự quốc tế, nhất là trong giai đoạn phát triển mạnh mẽ các quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài.
Trong bối cảnh đẩy mạnh chuyển đổi số quốc gia, thực hiện Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia; dự thảo đã quy định nhiều nội dung về ứng dụng công nghệ thông tin trong tương trợ tư pháp về dân sự. Đây là nội dung mới, đáp ứng yêu cầu hội nhập và phát triển trong giai đoạn hiện nay, phù hợp với xu thế hiện đại hóa tư pháp mà còn tạo thuận lợi cho người dân, doanh nghiệp có tranh chấp xuyên biên giới. Đặc biệt là ở các địa phương có cửa khẩu quốc tế hoặc nhiều nhà đầu tư nước ngoài. Tuy nhiên, cần bổ sung nguyên tắc bảo vệ dữ liệu cá nhân và thông tin riêng tư, nhất là trong quá trình trao đổi, truyền tải thông tin điện tử giữa các cơ quan trong nước và cơ quan nước ngoài.
Theo đại biểu Đặng Bích Ngọc, trong bối cảnh xuất hiện nhiều vụ việc liên quan đến chuyển dữ liệu xuyên biên giới, nếu không có cơ chế bảo mật phù hợp, có thể gây tổn hại đến quyền riêng tư và thậm chí vi phạm các điều ước quốc tế như: Công ước về Quyền trẻ em, Công ước về Người khuyết tật. Do đó, cần rà soát, đồng bộ các quy định liên quan đến bảo vệ dữ liệu cá nhân và xây dựng cơ chế bảo mật rõ ràng, nhằm bảo đảm quyền riêng tư theo đúng quy định pháp luật trong nước và cam kết quốc tế.
Về cơ chế đầu mối và phối hợp liên ngành, đại biểu Đặng Bích Ngọc thống nhất với việc giao Bộ Tư pháp là cơ quan đầu mối về tương trợ tư pháp dân sự. Tuy nhiên, để bảo đảm hiệu quả, cần làm rõ cơ chế phối hợp giữa Bộ Tư pháp với các cơ quan có liên quan như: Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Bộ Công an, Bộ Ngoại giao… Đồng thời, cần có quy định cụ thể về trách nhiệm giải trình, thời hạn xử lý yêu cầu tương trợ, tránh tình trạng chậm trễ hoặc đùn đẩy trách nhiệm - một thực trạng đã từng được phản ánh trong các báo cáo kiểm toán và từ địa phương.
Ngoài ra, để bảo đảm tính thống nhất trong quá trình thực hiện, đề nghị Ban soạn thảo nghiên cứu bổ sung thời hạn Bộ Tư pháp cần phải trả lời/thông báo cho cơ quan còn lại để tạo thuận lợi trong quá trình tổ chức thực hiện tại khoản 2, Điều 5 về áp dụng pháp luật nước ngoài.
Liên quan đến giá trị pháp lý của kết quả tương trợ tư pháp dân sự của Việt Nam (Điều 22), đại biểu Đặng Bích Ngọc cho rằng, Luật Tố tụng dân sự hiện hành chưa quy định rõ thủ tục tiếp nhận, xử lý chứng cứ thu thập từ nước ngoài. Nếu không sửa đổi, Tòa án có thể gặp vướng mắc trong việc thẩm định giá trị chứng cứ này. Do đó, đề nghị Luật Tố tụng dân sự bổ sung điều khoản cho phép thụ lý và đánh giá chứng cứ do cơ quan nhà nước Việt Nam có được trong quá trình thực hiện tương trợ tư pháp theo quy định của Luật tương trợ tư pháp mới.
Hoàn thiện quy định về chuyển giao người bị giam giữ phục vụ điều tra xuyên quốc gia
Góp ý vào dự án Luật Tương trợ tư pháp về hình sự về việc xem xét yêu cầu liên quan đến hình phạt tử hình (Điều 13) của dự thảo, đại biểu cho rằng, trong quá trình hợp tác tư pháp quốc tế, Việt Nam đã gặp không ít khó khăn khi đề nghị dẫn độ hoặc thực hiện các yêu cầu tương trợ tư pháp hình sự với các quốc gia đã bãi bỏ án tử hình. Việc thiếu cơ chế pháp lý để đưa ra cam kết không áp dụng hoặc không thi hành án tử hình là một trong những nguyên nhân khiến yêu cầu của Việt Nam bị từ chối hoặc kéo dài xử lý. Vì vậy, bổ sung cơ chế cho phép Việt Nam, khi cần thiết có thể cam kết không áp dụng hoặc không thi hành án tử hình là hoàn toàn phù hợp với thông lệ quốc tế, giúp tháo gỡ nút thắt pháp lý, nâng cao hiệu quả hợp tác tư pháp và tạo điều kiện thực hiện các điều ước quốc tế mà nước ta là thành viên.
Bên cạnh đó, quy định này thể hiện tinh thần nhân đạo, tôn trọng quyền con người và cam kết hội nhập quốc tế của Việt Nam. Nhiều hiệp định song phương mà Việt Nam đã ký kết với các nước đều có nội dung yêu cầu bên đề nghị phải cam kết không áp dụng hình phạt tử hình thì mới được xem xét tương trợ. Do đó, việc nội luật hóa cơ chế này là cần thiết để bảo đảm thống nhất giữa pháp luật trong nước và các điều ước quốc tế.
Tuy nhiên, ngoài sự cần thiết và tính phù hợp, để hoàn thiện quy định này, đại biểu Đặng Bích Ngọc đề nghị cần làm rõ chủ thể có thẩm quyền cam kết; quy định rõ hình thức và điều kiện của việc cam kết; giao Chính phủ hoặc cơ quan có thẩm quyền quy định chi tiết về trình tự, thủ tục cam kết, cũng như cơ chế phối hợp giữa các cơ quan liên quan trong việc ban hành và thực hiện nội dung này.
Về chuyển giao tạm thời người đang bị tạm giam hoặc đang chấp hành án phạt tù ở Việt Nam sang nước ngoài để hỗ trợ điều tra, cung cấp chứng cứ theo yêu cầu của nước ngoài (Điều 35). Đại biểu đồng tình với việc tiếp tục duy trì và hoàn thiện quy định này.
Việc chuyển giao tạm thời người bị giam giữ để phục vụ điều tra là một cơ chế tương trợ rất đặc thù, có nhiều yếu tố nhạy cảm liên quan đến quyền con người, quyền tư pháp và quan hệ quốc tế. Đại biểu Đặng Bích Ngọc cho rằng, quy định này nếu được hoàn thiện sẽ góp phần nâng cao hiệu lực thi hành pháp luật hình sự, củng cố lòng tin giữa các quốc gia trong hợp tác tư pháp, đồng thời thể hiện rõ tinh thần trách nhiệm, nhân đạo của Việt Nam trong việc bảo vệ quyền lợi chính đáng của công dân, kể cả khi họ đang bị tạm giam hoặc thi hành án. Trên thực tế, trong quá trình phối hợp giải quyết các vụ án xuyên quốc gia, có những trường hợp lời khai hoặc sự có mặt trực tiếp của người bị giam giữ là điều kiện then chốt để bảo đảm tiến trình tố tụng khách quan, toàn diện.
Bên cạnh đó, đại biểu đánh giá cao dự thảo khi đã bổ sung một số điều kiện bảo đảm quyền con người và quyền pháp lý của người bị chuyển giao. Đây là những bảo đảm pháp lý cần thiết, thể hiện trách nhiệm của Nhà nước Việt Nam trong bảo vệ quyền của người bị giam giữ, đồng thời cũng phù hợp với các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên.
Tuy nhiên, để quy định này thật sự khả thi và chặt chẽ hơn trong thực tiễn áp dụng, đề nghị cần bổ sung một điều kiện giới hạn thời gian chuyển giao, cụ thể là: "Thời gian chuyển giao tạm thời không được vượt quá thời hạn tạm giam hoặc thời hạn chấp hành án phạt tù còn lại của người đó.” Điều này vừa bảo đảm tính hợp lý, vừa tránh việc người bị chuyển giao lưu lại ở nước ngoài quá lâu mà không còn cơ sở pháp lý để giam giữ, gây khó khăn trong quản lý.
Thứ hai, đề nghị dự thảo quy định rõ trách nhiệm giám sát, phối hợp và cơ chế trao trả người bị chuyển giao. Dù phía nước ngoài có cam kết bằng văn bản, nhưng việc bảo đảm người bị chuyển giao được đưa trở lại đúng thời hạn và đúng điều kiện đã thỏa thuận vẫn cần một cơ chế kiểm soát cụ thể. Đề nghị nên giao Bộ Công an hoặc Viện kiểm sát nhân dân tối cao chủ trì phối hợp, đồng thời có hướng dẫn chi tiết trong văn bản dưới luật để quá trình tổ chức triển khai thực hiện sau này sẽ thuận lợi, phù hợp điều kiện thực tiễn.
Đối với văn bản cam kết từ nước ngoài, hiện pháp luật Việt Nam và nhiều điều ước quốc tế chưa có mẫu chuẩn hóa, đề nghị dự thảo cần quy định rõ nội dung tối thiểu bắt buộc trong cam kết; giao Chính phủ ban hành mẫu biểu, quy trình xác minh hiệu lực pháp lý của văn bản cam kết từ nước ngoài, tránh trường hợp sau này phát sinh tranh chấp, khiếu nại liên quan.
Bùi Hiển
Văn phòng Đoàn ĐBQH và HĐND tỉnh Hòa Bình
