"Con cá” ở đây được hiểu là nguồn hỗ trợ trực tiếp bằng tiền mặt, muối ăn, giống ngô, lúa, cây ăn quả… cho các hộ nghèo mà tỉnh ta đã và đang triển khai, áp dụng. Từ năm 2016 đến tháng 6/2018, tỉnh ta đã có 110.068 lượt hộ với 462.066 nhân khẩu được cấp hỗ trợ trực tiếp bằng muối iốt, bột canh iốt, giống ngô, lúa, giống cây ăn quả, cây lâm nghiệp và tiền mặt với tổng kinh phí 43.688 triệu đồng. Thực tế đối với hộ nghèo thì mọi sự hỗ trợ đều cần thiết. Tuy nhiên, nếu hỗ trợ theo cách "đại trà”, không đúng đối tượng thì không những không hiệu quả mà còn gây lãng phí.

 Cách đây 3 năm, trong diễn đàn tiếp xúc cử tri của đại biểu Quốc hội tỉnh tại xã Thượng Cốc (Lạc Sơn), một người dân trong xã đã thẳng thắn: "Xin Nhà nước đừng hỗ trợ chúng tôi bằng muối ăn và giống lúa nữa. Muối chúng tôi ăn không hết - lãng phí, còn giống lúa, do không cùng loại giống mà các hộ khác đang cấy nên lúa của chúng tôi có thể  chín sớm hoặc muộn hơn, dễ bị ảnh hưởng bởi thiên tai, dịch hại,  mất mùa…”. 

Mới đây, đến với các huyện: Tân Lạc, Lạc Sơn, Mai Châu, Đà Bắc… chúng tôi tiếp tục nghe phản hồi từ người dân và kiến nghị từ chính quyền địa phương về vấn đề này. Ví như huyện Đà Bắc, lãnh đạo UBND huyện đã mạnh dạn đề nghị: Nên tích hợp chính sách hỗ trợ điện chiếu sáng, dầu hỏa, muối I ốt … vào một chương trình hỗ trợ hộ nghèo. Cho rằng việc tích hợp này sẽ đỡ chồng chéo và giảm dần cơ chế cho không, từ đó xóa dần tư tưởng trông chờ, ỷ lại của người nghèo. 

Qua khảo sát nắm bắt tình hình thực hiện chương trình MTQG giảm nghèo bền vững trên địa bàn trong thời gian qua, đồng chí Bùi Văn Tinh, Phó Chủ tịch UBND huyện Tân Lạc cũng có ý kiến: Đề nghị cấp có thẩm quyền nghiên cứu, xem xét giảm dần các chính sách hỗ trợ trực tiếp cho không, thay vào đó bằng các chính sách hỗ trợ cho vay ưu đãi lãi suất thấp để vừa hỗ trợ, vừa khuyến khích hộ nghèo vươn lên thoát nghèo…

Rõ ràng đã có chuyện người nghèo miễn cưỡng nhận "con cá” mà Nhà nước hỗ trợ. Không nhiều nhưng đó là điều cần lưu tâm để tạo độ thông thoáng cho lộ trình giảm nghèo bền vững.

Theo ý kiến của các chuyên gia, để giảm nghèo bền vững, việc hỗ trợ "cần câu”, tức là phương tiện, tư liệu, cách thức sản xuất… cho hộ nghèo là hợp lý.  Đi kèm với nhận định này, nhiều chính sách đã được triển khai thông qua các dự án và tiểu dự án như: Dự án "Hỗ trợ phát triển sản xuất, đa dạng sinh kế, nhân rộng mô hình giảm nghèo ở các xã ngoài Chương trình 30a và Chương trình 135”; dự án "Truyền thông và giảm nghèo về thông tin”; dự án "Nâng cao năng lực và giám sát đánh giá thực hiện Chương trình giảm nghèo bền vững” cùng các tiểu dự án:  "Hỗ trợ phát triển sản xuất, đa dạng hóa sinh kế và nhân rộng mô hình giảm nghèo tại các xã, thôn, bản đặc biệt khó khăn”; "Nâng cao năng lực cho cộng đồng và cán bộ cơ sở các xã, thôn bản đặc biệt khó khăn”… Theo đó, hàng trăm ngàn lượt hộ dân trong tỉnh đã được thụ hưởng. 

Tuy nhiên, ngay cả việc cho người nghèo "cần câu” cũng cần tính toán kỹ lưỡng. Hay nói cách khác là phải đầu tư cho "chiếc cần câu” bền, chắc, đồng thời hướng dẫn cách sử dụng cho người dân mới có hiệu quả. Bàn về vấn đề này, đồng chí Đinh Công Báo, Bí thư Huyện ủy Đà Bắc trải lòng: Đà Bắc là huyện nghèo, nếu không có các chính sách hỗ trợ từ Chương trình MTQG giảm nghèo bền vững thì việc thoát nghèo hay xóa nghèo có lẽ chỉ có trong giấc mơ. Bởi vậy, chúng tôi thấy tiếc ở một vài chính sách hỗ trợ chưa phát huy hết hiệu quả. Ví như việc hỗ trợ vật tư nông nghiệp, nhiều khi không khảo sát kỹ dẫn đến hỗ trợ nhầm cho các hộ dân có ruộng đồng manh mún, mô hình canh tác nhỏ lẻ. Hay như việc hỗ trợ chăn nuôi, nếu đưa con giống không đáp ứng yêu cầu, tiêu chuẩn và không hướng dẫn cụ thể cách thức chăm sóc, phòng dịch, bệnh… cho bà con thì không những không thể thoát nghèo mà các hộ còn nghèo thêm. Câu chuyện của 188 hộ dân, trong đó có  121 hộ nghèo, 53 hộ cận nghèo thuộc 2 xã Tiền Phong, Vầy Nưa (Đà Bắc) khóc ròng vì nuôi cá lóc trên lòng hồ sông Đà đầu năm 2017 và chuyện mấy trăm hộ thuộc 2 xã Kim Truy, Cuối Hạ (Kim Bôi) khóc dở, mếu dở với những chú gà giống được hỗ trợ cho hộ nghèo theo Quyết định số 102, ngày 7/8/2009 của Thủ tướng Chính phủ là những minh chứng cụ thể.

Ngay tại thời điểm này, nhiều địa phương trong tỉnh băn khoăn về tính hiệu quả của mô hình hỗ trợ bò sinh sản cho hộ nghèo. Đồng chí Bùi Hồng Đăng, Phó Chủ tịch UBND xã Văn Nghĩa (Lạc Sơn) bày tỏ: Chúng tôi thấy việc hỗ trợ bò sinh sản cho hộ nghèo là không khả thi. Bởi 3-5 hộ nuôi chung 1 con bò (hộ nuôi đầu tiên sẽ giữ lại bê con và chuyển bò mẹ sang hộ khác), nhưng thực tế có con bò giống đã nuôi 3 năm chưa đẻ, vậy hiệu quả giảm nghèo ở đâu? Đề nghị tỉnh nên nghiên cứu các cơ chế, chính sách hỗ trợ cho phù hợp. Thời gian tới, việc hỗ trợ chăn nuôi nên đầu tư thẳng cho các hộ chứ không nên đầu tư theo nhóm. Như vậy mới nêu cao được tinh thần trách nhiệm, ý thức tự lực vươn lên của người nghèo. 

Khảo sát qua ý kiến của người dân và những người có trách nhiệm trong công tác giảm nghèo ở các địa phương, cơ sở có thể thấy, đến nay, chương trình MTQG giảm nghèo bền vững đã được hơn nửa chặng đường nhưng vẫn chưa ngã ngũ chuyện hỗ trợ người nghèo "cần câu” hay "con cá”.  Nói cách khác là chưa biết hỗ trợ người nghèo bằng tiền mặt hay hiện vật và hỗ trợ bằng cách nào cho hiệu quả. Khảo sát, đánh giá lại tình hình, kết quả thực hiện Chương trình MTQG giảm nghèo bền vững ở tất cả các huyện trên địa bàn tỉnh là việc cần làm để có hướng đầu tư phù hợp, hiệu quả trong thời gian tới.