(HBĐT) - Trong tuần "Đại đoàn kết các dân tộc - Di sản văn hóa Việt Nam” năm 2021 diễn ra tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội), cộng đồng làng Mường đã tổ chức lễ mát nhà của dân tộc Mường Hòa Bình. Đây là một trong những lễ truyền thống độc đáo của người Mường Hòa Bình.

Nghệ nhân ưu tú Bùi Văn Minh, xã Văn Sơn (Lạc Sơn) cho biết: Lễ mát nhà chính là lễ để xua đuổi, hóa giải những điều xấu, cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi, mọi người có sức khỏe bình an. Nhiều gia đình thường tổ chức lễ này vào dịp đầu năm. Tuy nhiên, cũng có những gia đình gặp điều không may thì tiến hành làm lễ mát nhà vào bất cứ thời điểm nào trong năm. Nhiều gia đình tổ chức lễ sau thời gian thu hoạch vụ mùa, khoảng tháng 9, tháng 10 hàng năm. Để chuẩn bị cho lễ mát nhà, gia chủ phải sắm sửa mâm lễ vật gồm 9 mâm to, 2 mâm nhỏ; mâm to mời Thành hoàng bản thổ, mời thổ công thổ địa, mời những thần lớn ở Mường Trời...

Trong lễ mát nhà của người Mường Hòa Bình, vai trò của thầy mo rất quan trọng. Thầy mo là cầu nối giữa thần linh với con người. Khi được gia chủ mời về làm lễ, thầy mo sẽ chuẩn bị các đồ vật cần thiết sử dụng trong nghi lễ, gồm túi khót, quạt… Cũng có thầy mo chuẩn bị một bảo kiếm với ý nghĩa ngày xưa, địa hình đồi núi còn rậm rạp, phức tạp, khi đón thầy về làm lễ, thanh kiếm sẽ như một vật tượng trưng được cầm đi trước để bảo vệ thầy khỏi những vật cản.

Lễ vật trong lễ mát nhà cũng khá cầu kỳ. Trong lễ vật không thể thiếu một con vịt, tượng trưng cho phương tiện di chuyển đưa các vị thần từ Mường Trời xuống trần gian. Bên cạnh những mâm cỗ dành cho các vị thần thánh, gia chủ cũng chuẩn bị những mâm cỗ cho cả tà ma, trong đó bắt buộc phải có một con gà luộc chín. Những mâm cỗ này phải được đặt ở vị trí gần cửa chính nhất với quan niệm những chuyện xấu xảy ra là do tà ma quấy nhiễu, do vậy sẽ cho ma ăn một bữa thật no rồi đuổi ra khỏi nhà theo cửa chính, làm phép để tà ma không quay lại nữa. 

Các nghi lễ bắt đầu tiến hành tại nơi cửa sổ chính, quan trọng nhất trong ngôi nhà sàn của người Mường, chỉ dành cho người có chức vụ cao nhất trong ngôi nhà được ngồi. Ngày làm lễ, thầy mo chính là người có chức vị cao nhất trong ngôi nhà, là cầu nối giữa cõi trần và cõi âm, thực hiện toàn bộ nghi lễ diễn ra được thuận buồm xuôi gió. Thầy mo sẽ báo cáo, mời thánh thư của gia chủ. Đây là nghi thức bắt buộc đầu tiên đối với tất cả các thầy mo Mường khi tiến hành bất kỳ nghi lễ nào. Thánh thư trong quan niệm của người Mường rất quan trọng, nên sẽ được mời về để chứng giám, phù hộ cho mọi nghi lễ được diễn ra tốt đẹp, thuận lợi. Trong lúc thực hiện nghi lễ mời thánh thư, một túi đồ không thể thiếu là túi khót. Túi  khót là bí mật thiêng liêng được truyền lại từ nhiều đời làm thầy. Những đồ vật trong túi khót đều    là những vật dụng vô cùng quý   giá và đặc biệt như rìu đá cổ, nanh lợn rừng… có vía mạnh như một linh hồn, một biểu trưng mang ý nghĩa về sự may mắn, xua đi những điều gở.

Để lễ mát nhà được theo đúng ý nguyện, thầy mo mời về thần hoàng bàn thổ, thổ công bản địa, người đã có công khai thiên lập địa ra vùng đất, sau đó mới thỉnh các vị thần thánh anh em, hay còn gọi là các vị thần nông nghiệp từ Mường Trời về. Nghi lễ có ý nghĩa mở tiệc dâng các ngài, giúp đỡ xua đuổi tà ma, bắt đi những điều xấu, phù hộ cho gia chủ làm ăn khấm khá, con cháu khỏe mạnh. Tiếp theo, thầy mo mời các đấng bề trên thụ hưởng lễ vật, thưởng thức rượu cần của dân tộc Mường. Sau khi các vị thần hưởng lễ vật, thầy mo xin âm dương, cầu mong các vị thần thánh phù hộ cho đất Mường được bình an, mưa thuận gió hòa.

Chiếc quạt trên tay thầy mo là nghi lễ quạt đi những khí xấu, lấy lại những khí tốt đẹp, khí mát cho gia chủ. Nghi lễ này có ý nghĩa rất quan trọng bởi người Mường quan niệm, quyền năng từ chiếc quạt thầy mo sử dụng có sức mạnh tối thượng chống lại tà ma. Thầy mo dùng một bát nước trong đó có những vật dụng trong túi khót để vẩy quanh nhà cho gia chủ. Nước tượng trưng cho những điều mát lành, vật dụng trong túi khót là những vật linh thiêng ẩn chứa trong đó sức mạnh. Thầy mo hòa chúng với nhau cùng những lời trú nguyện vẩy quanh nhà để làm mát nhà, mang những điều may mắn trở lại.

Khi đồ vật trong nhà đều được làm mát, thầy mo tiếp tục thực hiện nghi lễ buộc chỉ cổ tay, cầu phúc cho gia chủ và mọi người, với mong muốn mọi người luôn bình an, hạnh phúc. Sau nghi lễ mát nhà, người Mường quan niệm sẽ gặp may mắn, ấm no, mọi xui xẻo cũng từ đó tiêu tan.