Việc giáo dục của người Mường trong xã hội cổ truyền

Thứ bảy, 13/8/2016 | 10:38:29 Sáng

(HBĐT) - Ngày nay nói đến giáo dục, chúng ta nghĩ ngay đến trường học, giáo viên và học sinh cùng các công cụ kèm theo như: Sách giáo khoa, bút, mực, giấy viết... Trước tháng 8/1945, người Mường không có chữ, chỉ có số ít người và con em trong tầng lớp trên, nhà lang - đạo biết chữ nhưng là chữ Hán. Trường học khi đó rất xa lạ với con em Mường.

Tình thế là vậy, song bao đời qua, người Mường sáng tạo nên một hệ thống di sản văn hóa đồ sộ với hàng vạn câu thơ mo sử thi kể suốt trong 13 đêm tang lễ. Hệ thống tri thức quan trắc thiên văn, quan sát mặt trời để định ra ngày tháng, quan sát các thay đổi của động vật, thực vật xung quanh và trong tự nhiên để định ra lịch tiết, ngày tháng, hệ thống tư tưởng có tính triết học thể hiện trong lịch đá rò (con rùa). Kho tàng tri thức trong ứng xử với thiên nhiên, làm mùa, săn bắt.... Đặc biệt trong điều kiện không có chữ song người Mường vẫn thiết lập được hệ thống giáo dục - xin tạm gọi là giáo dục trong dân gian Mường - của riêng mình để dạy bảo con cháu từ đời này sang đời khác.

Hình thức giáo dục: truyền khẩu, truyền dạy tại gia và qua các công việc lao động, sản xuất thực tế.

- Phân loại trẻ theo độ tuổi:

Do không có các trường học tập trung, không có người làm thầy giáo chuyên nghiệp để giảng dạy, người Mường dạy dỗ, truyền thụ tri thức cho con em mình tại gia đình và mọi lúc, mọi nơi, uốn nắn các hành vi của con trong hoàn cảnh sống, lao động sản xuất thực tế. Hình thức bằng ngôn ngữ nói tương tác trực tiếp, hoàn toàn không có sách, vở và ghi chép.

Nói đến giáo dục cả người dạy và người học đều không thể thiếu giáo trình và sách giáo khoa và vở viết để người học ghi lại các kiến thức đã tiếp thu. Cộng đồng hay xã hội cần có những quy chuẩn về tri thức để dạy học. Chữ viết không có, hệ thống giáo dục công lập không có, người cầm quyền là lang - đạo phần nhiều cũng mù chữ, vậy người Mường đã giải quyết vấn đề này như thế nào?

Người Mường đã sử dụng hệ thống truyền thuyết, truyện cổ, mo Mường, các câu tục ngữ, ca dao, dân ca và các trò chơi dân gian... Ngoài ra, kho tàng kinh nghiệm sản xuất, quan sát lịch tiết... làm giáo trình và là sách giáo khoa cho cả người dạy và người học.

Giáo dục có tính phân theo lứa tuổi

Việc dạy và giáo dục con em được người Mường phân định khá rõ ràng, tùy theo từng lứa tuổi có cách truyền dạy khác nhau.

Trẻ sơ sinh đến khoảng 5 - 6 tuổi: ở lứa tuổi này, các bé chưa thể tiếp thu được những điều sâu xa, lớn lao, lứa tuổi các bé đang tập đi, tập nói. Để giúp bé cảm thụ và dần biết nói, biết cảm thụ ngôn ngữ người Mường đã sử dụng hình thức hát ru, trong tiếng mường gọi là “Răng đêw” hoặc “úi ui”.... Các bài hát ru cho các bé thường được sáng tác theo lối nhảy cóc, cốt có vần hợp với điệu hát ru, hát theo lối chầm chậm, điệu buồn, rất dễ cho các bé ngủ. Các câu ru thường nói về hoa, quả... trong vườn, con vật nuôi quanh nhà... bằng các câu tả thực, tượng hình, tượng thanh. Việc này tưởng như giản đơn chỉ cốt làm cho bé ngủ, song sâu thẳm trong tâm thức các bé đã dần đắc thụ ngôn ngữ từ việc người lớn dạy, trẻ từ tìm hiểu và cũng một phần học được qua các bài ru.

Ở lứa tuổi khoảng 4 - 6 tuổi, lúc này, các bé đã nói tương đối thạo, biết các câu giao tiếp thông thường và đã biết thể hiện sự mong muốn của mình qua ngôn ngữ. Lúc này người Mường thường ru các bé bằng các bài ru có chủ đề, có chuyện, nội dung trong sáng, kể về một việc nào đó như các bài ru: “Vịt đẻ trứng” “đập bôông bôông”.... Việc này giúp các bé phát triển tư duy ngôn ngữ, dần nhận thức thế giới quanh mình. Lúc này, người Mường cũng làm các đồ chơi phù hợp với lứa tuổi và những lúc rảnh rỗi họ cùng chơi với các bé.

Lớn hơn từ khoảng 7 -8 tuổi đến tuổi vị thành niên, lúc này, việc hát ru khi các bé lớn lên dần không còn phù hợp nữa, người Mường sử dụng đến hình thức khác. Hàng ngày vào buổi tối, nhất là vào mùa đông, quây quần bên bếp lửa trên nhà sàn, chính nơi đây, các ông, bà, cha mẹ chuyện trò cùng con cháu, kể cho nghe những câu truyện cổ, truyền thuyết dân gian... Dần dần những nhân vật như: Con Côi, chàng Khọ tuy nhà nghèo khó, bố mẹ mất sớm nhưng trung thực, chăm chỉ nên có cuộc đời tốt đẹp. Những nhân vật gian dối, lừa lọc như thằng Cuội bị dân gian chê bai, đả kích. Dần dần tạo nên nhận thức trong các em về tốt, xấu, nề nếp ứng xử.

Các trò chơi dân gian được sáng tạo cho các em chơi nhưng là vừa chơi, vừa học, như các trò: “Đố lá” giúp các em nhận biết, phân biệt được các loại thực vật quanh nhà và trong rừng, biết được lá nào độc, lá nào lành, củ nào ăn được, loại cây nào tốt, dễ bị mối mọt xông.... Trò “Đánh hồ” là trò chơi giúp các em nhận dạng các loại hình học... Các kỹ năng sống được chú ý dạy cho các em, vùng mường gần sông nước dạy cho các em biết bơi, biết tát vũng nước để bắt cá. Trẻ em vùng rừng, đồi được dạy kỹ năng sử dụng nỏ bằng các cây nỏ trò chơi....

Từ lứa tuổi vị thành niên đến lúc trưởng thành, lúc này, việc học ứng xử, học kỹ năng sống và học làm việc để kiếm sống được người Mường đặc biệt chú ý trong dậy và giáo dục. Họ dậy con cháu mình biết sử dụng trâu, bò cày, bừa, vót nan, đan các vật dụng như: bồ, sọt... dùng gánh lúa, gánh phân, đi rừng mang theo dao, dựa để phòng thân khi bị hổ, báo tấn công, mang theo bị nhỏ khoác vai, khi thấy sản vật rừng có thứ mang đựng mang về...

Với người trưởng thành, việc học vẫn chưa dừng lại. ở lứa tuổi này học làm người, tình yêu, tình bạn, kinh nghiệm sản xuất, kinh nghiệm đi rừng, săn bắn, bẫy bắt thú.... tiếp tục được những người có tuổi truyền lại cho. Mo Mường được kể trong tang lễ là loại hình bách khoa thư dân gian, trong đó, chứa đựng thế giới quan, nhân sinh quan, tri thức dân gian được truyền thụ cho đời sau góp phần quan trọng trong giáo dục đạo đức, lẽ sống của người Mường. Ngoài ra, các truyện thơ dân gian truyền miệng như: truyện Nàng Nga - Hai Mối, út Lót - Hồ Liêu, vườn hoa núi Cối, anh chàng Bồng Hương và bà Nàng Thờm..., mỗi truyện dài hàng nghìn câu thơ được người Mường hát, ngâm, kể cho nhau nghe. Đây là mạch nguồn giáo dục và gìn giữ tiếng nói, văn hóa.

Những người cao tuổi truyền dạy lại cho con, cháu kinh nghiệm, kỹ năng quan sát trời, đất để ước đoán thời tiết trong làm mùa, kỹ năng, bí quyết trong đi săn, bắt cá, làm nhà sàn, đóng xe nước ... Người Mường có thể biết ngày nào cá đi lên ngược nước, ngày nào cá xuôi dòng, thú rừng thường sinh sản vào mùa nào, khi nào đi săn là phù hợp, biết khai khẩn loại đất nào để thành ruộng cấy....Đây là những loại hình tri thức dân gian có giá trị ứng dụng đặc biệt trong duy trì, truyền lại cho đời sau để con cháu đấu tranh, sinh tồn và lao động cải thiện cuộc sống thực tại của mình.

Tựu chung lại, giáo dục người Mường trước tháng 8/1945 là giáo dục tại gia, dân dã và tự phát, phục vụ cho con người, vì con người, chủ yếu tập trung trong các lĩnh vực: truyền dạy ngôn ngữ, giáo dục đạo đức, lẽ sống và kỹ năng sống và kinh nghiệm sản xuất... Từ đó hình thành nên nhân cách, lối sống, tinh thần yêu lao động, sống hòa hợp với thiên nhiên, duy trì sự tồn tại của bản sắc dân tộc Mường suốt hàng nghìn năm đã qua.

Bùi Huy Vọng

(Xóm Bưng, xã Hương Nhượng, Lạc Sơn)

Tuyên truyền cổ động kỷ niệm 70 năm chiến thắng Điện Biên Phủ tại Đà Bắc

Nhân kỷ niệm 70 năm chiến thắng Điện Biên Phủ (7/5/1954 - 7/5/2024), kỷ niệm 80 năm ngày thành lập Quân đội nhân dân Việt Nam (22/12/1944 - 22/12/2024), kỷ niệm 49 năm ngày giải phóng miền Nam thống nhất đất nước (30/4/1975 - 30/4/2024), Trung tâm Văn hóa - Điện ảnh tỉnh Hòa Bình phối hợp Trường Cảnh sát nhân dân 1, Trung tâm VH-TT&TT huyện Đà Bắc vừa tổ chức đêm giao lưu văn nghệ tuyên truyền lưu động đợt I, năm 2024.

Ấn tượng Ngày Sách và Văn hóa đọc lần thứ 3

Xác định vai trò, tầm quan trọng của sách và văn hóa đọc, ngày 24/2/2014, Thủ tướng Chính Phủ đã ký Quyết định số 284/QĐ-TTg lấy ngày 21/4 hằng năm là Ngày Sách Việt Nam. Đến nay, Ngày Sách Việt Nam đã trở thành hoạt động văn hóa thường niên, góp phần làm phong phú thêm đời sống tinh thần của Nhân dân các dân tộc trong tỉnh. Năm nay, Hòa Bình chọn tổ chức Ngày Sách và Văn hóa đọc tại huyện Lạc Sơn và đã để lại ấn tượng tốt đẹp. Qua đó, tôn vinh văn hóa đọc và cổ vũ phong trào đọc, làm theo sách.

Gìn giữ điệu xoè Thái Mai Châu

Điệu xoè Thái ở Mai Châu đã có từ lâu đời và được lưu truyền từ thế hệ trước cho thế hệ sau. Múa xòe không chỉ là điệu múa phổ biến trong cộng đồng người Thái mà còn là nét văn hóa đặc sắc, hình thức sinh hoạt không thể thiếu trong các hoạt động văn hóa và đời sống tinh thần.

Lắng lòng nơi chiến khu rừng Sác

Đến TP Hồ Chí Minh vào thời điểm cuối Xuân, đầu Hè, có nhiều tuyến đường để đi, nhiều nơi để đến, nhưng chúng tôi đã chọn chiến khu rừng Sác là điểm dừng chân. Để được nghe, được thấy và được cảm nhận những chiến tích anh hùng, sự chiến đấu và hy sinh anh dũng của những chiến sĩ đặc công Trung đoàn 10 (T10) trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước vì độc lập, tự do của dân tộc.

Trải nghiệm phiên chợ Bò Chủ nhật ở xã Vân Sơn

Từ chỗ chỉ họp vào thứ Ba hàng tuần, phiên chợ Bò tại xã Vân Sơn (Tân Lạc) chính thức họp thêm Chủ nhật từ ngày 24/3 vừa qua. Qua đó nhằm đưa chợ phiên trở thành nơi quảng bá bản sắc văn hóa của người Mường Hòa Bình và đẩy mạnh tiêu thụ hàng hóa, sản phẩm của các xã vùng lân cận, đáp ứng nhu cầu mua sản phẩm địa phương của du khách khi đến Vân Sơn du lịch vào dịp cuối tuần.

Giới thiệu hai cuốn sách “Ngàn năm văn hiến quốc gia Việt Nam” và “Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Việt Nam”

Ngày 19/4, tại Thành phố Hồ Chí Minh, Nhà Xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật phối hợp với Sở Thông tin và Truyền thông Thành phố Hồ Chí Minh tổ chức giới thiệu hai cuốn sách "Ngàn năm văn hiến quốc gia Việt Nam” và "Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Việt Nam”.