Trong không gian bếp lửa nhà sàn đầm ấm, bên ấm nước trà xanh thơm nức, câu chuyện về bếp lửa nhà sàn của những người già trong Mường khắc sâu trong tôi một câu chuyện đẹp, phong tục hay, nét văn hoá độc đáo. 

Ông Bùi Văn Diềm, người cao tuổi ở xóm Be Ngoài, xã Chí Đạo (Lạc Sơn) ngồi bên bếp lửa hút điếu thuốc lào, nhâm nhi bát nước chè xanh trải lòng: Cuộc sống của người dân quê mình ngày càng được cải thiện, những ngôi nhà sàn bằng gỗ cũng dần được thay thế bằng nhà sàn bê tông hoặc nhà xây. Bếp lửa và những phong tục của người Mường trước kia vì thế mà ít nhiều bị mai một. Tuy nhiên, cho đến nay, người Mường Be vẫn gìn giữ được nhiều nếp nhà, nếp ăn, nếp ở cùng với nét văn hóa truyền thống bên bếp lửa... 

Không chỉ ở Mường Be, vùng Mường Vang huyện Lạc Sơn mà các vùng Mường ở các huyện như: Kim Bôi, Tân Lạc, Cao Phong… trên những ngôi nhà sàn truyền thống, bếp lửa vẫn luôn hiện hữu, gần gũi, gắn bó không thể tách rời trong cuộc sống của người Mường. Bếp lửa có sức mạnh và thiêng liêng và được ví như linh hồn trong ngôi nhà sàn vậy. 

 Ý thức được giá trị to lớn của bếp lửa nhà sàn nên bao đời nay, người Mường luôn trân trọng, nghiêm túc với các nghi lễ dựng nhà, làm bếp, nhóm lửa, làm bàn thờ thổ công và vua bếp. Ví như  khi làm khuôn và lấy đất đắp bếp phải chọn được ngày tốt theo tuổi của gia chủ; đất để đắp bếp phải lấy ở nơi đất sạch sẽ… Nhóm lửa cũng phải chọn ngày, giờ tốt để sắm mấy mâm cỗ làm lễ cúng xin tổ tiên, thổ thần cho phép được nhóm lửa và mời anh em nội ngoại, làng xóm đến chứng kiến ngày nhóm bếp. Lễ cúng nhóm bếp xưa thường được thầy mo hoặc các vị cao niên trong nhà thực hiện, nhưng việc châm lửa nhóm bếp phải nhờ một vị cao niên, sống có uy tín trong cộng đồng, họ tộc và phải là gia đình có con cháu trai, cháu gái đuề huề, làm ăn phát đạt để nhà chủ được nhờ hưởng phúc - lộc - thọ - khang từ người nhóm lửa…

Từ sự trân trọng bếp lửa nhà sàn của người Mường, nét văn hóa độc đáo trong đời sống sinh hoạt và tâm linh cũng được bộc lộ rõ nét. Người Mường quan niệm vừa duy tâm, nhưng cũng rất thực tế như thú dữ hay tà ma rất sợ lửa nếu bếp tắt thì tà ma, thú dữ sẽ vào nhà. Chính vì vậy mà trước kia, bếp lửa của người Mường không bao giờ được tắt lửa. Rồi những kiêng kỵ khá cầu kỳ như: Trong những ngày Tết, người Mường kiêng bếp bị tắt lửa; phụ nữ đun nấu không được ngồi ở vị trí cửa bếp (miệng của chiếc kiềng ba chân) mà phải ngồi lệch sang bên cạnh; ngồi sưởi phải khép chân bó gối. Củi đun phải đun đúng chiều gốc vào trong bếp để "tránh” khi sinh nở thai sẽ bị ngược; khi đun nấu không để nước sôi tràn xuống bếp sẽ làm ăn lụi bại. Mọi người tuyệt nhiên không được khạc nhổ vào đống tro quanh bếp…

Tôi rất thích thú với những chi tiết, câu chuyện của ông cha vẫn kể từ khi còn nhỏ: Khi thấy ngọn lửa nhóm lên, ở đầu cây củi bỗng lửa cháy phì phì và ánh sáng của lửa sáng trắng hơn thì đó là lửa cười. Vậy là sẽ có niềm vui tới, hoặc nhà sẽ có khách và nếu là trong năm mới sẽ làm ăn thuận lợi. Tôi cũng nhớ vào mỗi buổi sáng, trước khi nấu ăn bao giờ cũng phải gắp một chút đồ ăn ném vào giữa bếp để mời vua bếp… Tôi cũng như bao đứa trẻ ở quê Mường thật tự hào vì từ khi sinh ra đã được ở cạnh bếp lửa, được sưởi ấm, được bảo vệ để trưởng thành bên bếp lửa nhà Mường.

Đồng chí Nguyễn Thế Hùng, Trường phòng VH&TT huyện Lạc Sơn cho biết: Bếp lửa trong không gian văn hóa của người Mường rất đặc biệt, có nhiều ý nghĩa quan trọng trong đời sống văn hóa. Bếp lửa gắn với ngôi nhà sàn truyền thống, gắn với nếp ăn, nếp ở, với phong tục tập quán… Để lưu giữ những nét đẹp truyền thống ý nghĩa đó, trong những năm qua, Phòng VH&TT huyện đã tham mưu để Ban Chấp hành Đảng bộ huyện ra nghị quyết chuyên đề về bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Mường trên địa bàn huyện. Từ đó đề ra những mục tiêu, nhiệm vụ, giải pháp cụ thể để bảo tồn. 

Theo đồng chí Trưởng phòng VH&TT huyện, hiện toàn huyện có trên 12 nghìn ngôi nhà sàn truyền thống. Đa phần ở những ngôi nhà sàn truyền thống vẫn giữ được bếp lửa truyền thống. Đặc biệt, trong đề án bảo tồn các giá trị văn hóa dân tộc Mường, huyện xây dựng gắn bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc với phát triển du lịch. Trong đó, chú trọng phát triển du lịch cộng đồng dưới các hình thức như làng, bản Mường, homestay... để những bếp lửa hồng, ấm áp luôn hiện hữu và giữ vai trò là linh hồn của ngôi nhà sàn Mường.