Chữ Tày cổ và tư liệu sưu tầm.

Trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945, chữ Tày - Thái được chính quyền thực dân dùng làm phương tiện chuyển tải những văn bản pháp quy ở châu Mai Đà (huyện Mai Châu và Đà Bắc ngày nay) nói riêng và toàn bộ các tỉnh có đông dân tộc Tày - Thái sinh sống như: Điện Biên, Lai Châu, Sơn La, Thanh Hóa, Nghệ An, Yên Bái. Với cấu trúc hệ thống âm vần gồm tổ hợp 48 chữ cái, 19 nguyên âm và 6 chữ độc lập. Hệ thống chữ viết có thể ghi âm toàn bộ tiếng nói của dân tộc Tày trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Do có chữ viết riêng nên những tri thức bản địa và tri thức truyền thống của dân tộc được bảo tồn, lưu truyền từ đời này qua đời khác. Trước hết trong lĩnh vực quản lý xã hội, sách cổ đã ghi lại những luật tục, tập tục lành mạnh trong việc giữ gìn an ninh, trật tự an toàn xã hội cũng như cấu trúc bộ máy quản lý làng, xã. Tổng hòa các mối quan hệ hôn nhân và gia đình cũng như giáo dục con cái và quản lý xã hội thể hiện sự thống nhất, bền chặt của khối đại đoàn kết dân tộc. Luật tục không ghi thành chương, điều và hình phạt cụ thể như luật hiện đại, nhưng hình phạt nặng nhất có lẽ là sự xa lánh và cô lập của gia đình và cộng đồng. Nhiều điều trong luật tục, tập tục được các nhà làm luật nghiên cứu, ứng dụng trong việc xây dựng thành các bộ luật hiện đại mang tính kế thừa.

Bằng kinh nghiệm thực tế cải tạo và đối phó với thiên nhiên khắc nghiệt mà sách cổ đã ghi chép tỉ mỉ những phương thức canh tác mùa màng, chọn lọc từ thiên nhiên những giống cây trồng và con vật nuôi tốt nhất góp phần nâng cao năng suất, sản lượng nông nghiệp, kinh nghiệm quý báu đó được thể hiện qua những câu tục, ngữ, thành ngữ, quán ngữ… cho đến ngày nay vẫn còn nguyên giá trị. Cũng phải thừa nhận rằng cây trồng và con vật nuôi bản địa có năng suất, sản lượng không như mong muốn nhưng bù lại chất lượng sản phẩm thật tuyệt hảo. Cách chế biến và phối hợp gia vị cũng vô cùng độc đáo để lại trong lòng du khách trong và ngoài nước nhiều ấn tượng với các món ẩm thực chỉ có ở vùng dân tộc. Trong khi sản phẩm nông nghiệp được công nghệ hóa không thể có chất lượng thơm, ngon bằng sản phẩm bản địa. Với việc lạm dụng thuốc bảo quản và bảo vệ thực vật thái quá như ngày nay, xu hướng tiêu dùng sản phẩm nông nghiệp bản địa ngày càng phát triển theo tiêu chuẩn riêng vốn có. Ngành nghề truyền thống được cộng đồng người Tày rất chú trọng, nhất là ngành mộc, dệt thổ cẩm, đan lát và thêu thùa, bởi những nét hoa văn độc đáo đó đã làm tôn thêm vẻ đẹp trong trang phục người dân tộc thiểu số.

Trong lĩnh vực y học, sách cổ đã ghi chép tỉ mỉ những cây thuốc, cách bào chế, phối hợp các loại cây thuốc và bài thuốc dân gian cổ truyền để khám, chữa bệnh trong cộng đồng rất hiệu quả. Nhiều ca bệnh nan y phức tạp, bệnh viện đã trả về nhưng với các bài thuốc dân tộc đặc biệt "cải tử hoàn sinh” của các ông lang, bà mế đã cứu được nhiều người, tạo thêm thu nhập và nâng cao trình độ khám, chữa bệnh cho những người hành nghề y học cổ truyền. Thông qua việc bảo tồn và phát triển cây thuốc nam, việc kết hợp đông - tây y trong điều trị bệnh cho nhân dân đạt nhiều thành tựu đáng khích lệ. Tuy nhiên, một số hãng sản xuất đông y đã lợi dụng bài thuốc và cây thuốc dân tộc để cho ra đời nhiều loại thuốc kém chất lượng để đánh lừa người bệnh.

Về văn hóa, văn nghệ, do có chữ viết riêng nên nền văn hóa của dân tộc Tày đã phát triển rực rỡ với đủ các thể loại: Truyền thuyết, truyện thơ, truyện ngụ ngôn, tình ca, tục ngữ, thành ngữ, quán ngữ, ca dao, dân ca… được viết bằng chữ Tày cổ. Nhiều tác phẩm văn học đã được đưa vào giảng dạy trong trường phổ thông như: Tác phẩm Sồng Chú Sằng Sạo, Khụn Lu - Nang Úa… Các tác phẩm của người Tày - Thái được sáng tác, chuyển thể dưới dạng các bài "khắp” - một dạng độc diễn hoặc biểu diễn tập thể của những nghệ nhân hát dân ca. Nội dung được chuyển tải đến mọi tầng lớp, mọi lứa tuổi trong cộng đồng, những bài hát đối đáp giao duyên trữ tình gây ấn tượng sâu đậm trong nhân dân. Để phân biệt với dân tộc khác, người Tày có nhiều loại nhạc cụ độc đáo như: Bộ trống chiêng, đàn môi, sáo tiêu, nhị, pì pắp. Đặc biệt là chiếc khèn bè - một dụng cụ đặc trưng của người Tày, khi nghệ nhân biểu diễn nghe dìu dặt như tiếng suối chảy, lúc vi vu như gió thổi, khi thì dạt dào như tiếng sóng. Trong nước cũng như trên thế giới chưa có một dân tộc nào có điệu múa tập thể không phân biệt đẳng cấp, lứa tuổi như người Tày - Thái, đó chính là điệu xoè hoa đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể nhân loại. Không biết tự bao giờ, người Tày - Thái từ nhỏ đến lớn đều thuộc và diễn được 6 điệu xòe cổ, vòng xòe cứ thế rộng mãi ra tới hàng trăm, hàng nghìn… người. Các nhà biên đạo múa ngày nay đã cải biên từ 6 điệu xòe cổ thành những điệu múa hiện đại, phù hợp với nhu cầu thưởng thức nghệ thuật của công chúng nhưng vẫn giữ được những nét riêng của xòe cổ. Những bài hát dân ca được các nghệ nhân dân gian sáng tác nhưng khuyết danh được lưu truyền từ đời này qua đời khác, trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu trong cộng đồng.

Tỉnh Hòa Bình là địa phương dạy Tiếng dân tộc Tày - Thái đầu tiên của cả nước và cũng là tỉnh tiên phong đưa chữ dân tộc vào giảng dạy trong cơ sở giáo dục công lập, chủ yếu dạy trên địa bàn tỉnh nhằm bồi dưỡng những kiến thức cơ bản về văn hóa Tày - Thái, tạo điều kiện cho cán bộ không phải người dân tộc công tác ở vùng dân tộc tốt hơn. Quá trình hồi sinh chữ viết dân tộc cũng trải qua giai đoạn lâu dài với nhiều khó khăn, trắc trở. Người viết bài này cũng đã tham gia ngay từ buổi đầu trong việc thống nhất mẫu ký tự chữ viết, nội dung và chương trình sách giáo khoa dùng cho giảng dạy chữ dân tộc tại huyện Mai Châu vào tháng 7/2007, gồm 8 tỉnh có đông dân tộc Tày - Thái sinh sống. Đến nay, toàn tỉnh đã mở được trên 40 khóa học với hàng trăm học viên được cấp chứng chỉ tiếng dân tộc, chưa kể hàng chục lớp dạy bảo tồn tại 2 huyện Mai Châu và Đà Bắc. Hồi sinh chữ viết dân tộc trong môi trường cuộc sống cộng đồng người dân bản địa sẽ lần lượt đánh thức các di sản văn hóa phi vật thể, làm mục tiêu phát triển bền vững của cuộc sống đương đại. Trong những năm gần đây, chữ Tày - Thái được Nhà nước quan tâm, được công nhận là 1 trong 8 chữ viết dân tộc thiểu số được phép tổ chức dạy và học. Chữ Tày - Thái cũng đã được nghiên cứu, thiết kế trên máy vi tính với nhóm tin học Trường Cao đẳng Sư phạm Sơn La phối hợp Trung tâm Tin học - Bộ GD&ĐT với bộ font chữ Tày - Thái thống nhất có thể cài đặt trên hệ điều hành Windows.

Như vậy, chữ viết dân tộc không những là phương tiện giao tiếp lưu giữ tri thức bản địa và tri thức truyền thống trong cộng đồng, mà nó còn là động lực thúc đẩy nền kinh tế, nhất là ngành văn hóa, du lịch phát triển bền vững. 

NNƯT Lường Đức Chôm

Xã Trung Thành (Đà Bắc)