Phường bùa đi chúc Tết tại lễ hội Khai hạ Mường Bi, xã Phong Phú (Tân Lạc). Ảnh: HD
(HBĐT) - Người Mường ăn Tết cổ truyền kéo dài 7 (thực chất là 8) ngày, bắt đầu từ ngày 30 tháng chạp của năm cũ đến hết ngày mồng 7 tháng giêng của năm mới. Người Mường gọi là: Thết Năm mởi - dịch sang tiếng phổ thông là: Tết Năm mới, người Kinh gọi là Tết Nguyên đán. Đây là những ngày giao thời giữa năm cũ và năm mới, cũng là những ngày con người được nghỉ ngơi để quan tâm, chăm sóc phần mộ tổ tiên, đi thăm chúc Tết người bề trên, người có công giúp mình trong năm cũ. Mỗi một mùa Tết đến đều thiêng liêng là những dấu ấn không thể phai nhòa của mỗi cuộc đời một con người.
Về mặt thời gian, người Mường ăn Tết vào cuối tháng chạp của năm cũ và đầu tháng giêng của năm mới. Lịch Mường xưa là lịch tính theo tuần trăng, song cách tính khác chút với người Kinh, tính “ngày lui, tháng tới”.
Về ngày, ngày vẫn tính theo âm lịch, song lui lại 1 ngày. Ngày âm lịch là ngày 15 trăng tròn, lịch Mường tính lui lại một ngày đó là ngày 14. Ngày mồng 1 đầu tháng của âm lịch không có trăng, song ngày mồng 1 lịch Mường đã có trăng non, nghĩa là tính đúng theo tuần trăng. Tháng vẫn cùng tính như âm lịch của người Kinh.
Về tháng duy chỉ có ở vùng Mường Bi, nay cơ bản thuộc 7 xã: Phú Vinh, Mỹ Hoà, Phong Phú, Tuân Lộ, Địch Giáo, Quy Mỹ, Do Nhân... của huyện Tân Lạc tính theo công thức “lui một ngày, tới 3 tháng”. Ngày vẫn lui 1 ngày như kể trên song tính hơn 3 tháng. Tháng giêng của các Mường khác ở Mường Bi gọi là tháng 3.
Thông thường vào giữa hay nửa cuối tháng chạp, nhiều gia đình đã bắt đầu chặt nứa hay cây dang loại bánh tẻ về để tước, chẻ lạt gói bánh chưng, làm cặp nướng thịt... Việc trồng cây nêu cũng được nhiều gia đình tiến hành, cây nêu được trồng ngay cạnh ngõ ra vào, trong sân hay phía trước của ngôi nhà sàn. Đây là một biểu tượng, một tín hiệu văn hóa. Tục lệ có từ ngàn xưa, thuở hồng hoang mệ vua Hoàng Bà đi đánh quỷ, lũ quỷ thua to bỏ chạy, theo chỉ dạy của mệ vua các nhà đều cắm một cây nêu để báo tin thắng trận và nhận đất đai cho dân Mường. Sau này nó có ý nghĩa là sự bố cáo với đất, trời về sự tồn tại của gia đình mình và cũng là trấn tà không cho lũ quỷ thâm nhập vào nhà. Tục lệ này được duy trì đến ngày nay và cây nêu được cắm mỗi khi Tết đến, xuân về với ý nghĩa như trên.
Người Mường, trừ vùng Mường Bi có tục ngày 27 tháng chạp, toàn bộ con cháu, nhất là nam giới vào khu mồ mả tổ tiên để dọn dẹp, phát quang cây, sửa sang các hòn mộ, đắp đất thêm cho những ngôi mộ bị sạt lở. Theo tục lệ của người Mường, trong một năm nếu không có gì bất thường xảy ra như: Tang ma, biến động lớn trong mồ mả, một năm người Mường chỉ vào trong các khu đống mả của mình vào tiết thanh minh và ngày 27 tháng chạp âm lịch. Chuẩn bị cho tổ tiên cùng ăn Tết với con cháu, đây cũng là ngày trong các khu mộ người Mường kể, nói về dòng tộc, dòng giống, gia phả với con cháu.
Ngày 27 tháng chạp ở vùng Lạc Sơn còn gọi là ngày tha lả - rửa lá: Các chị em phụ nữa mang toàn bộ bát đũa, xoong, nồi, lá dong... ra sông, suối rửa sạch sẽ. Cai viếng đồ cơm hàng ngày trong suốt năm hôm ấy được cọ rửa sạch sẽ và người ta thay khưa viếng mới... Các nông cụ như: cày, bừa, cuốc, xẻng cũng được rửa sạch sẽ để chúng cùng ăn Tết... Đây là hình thức tẩy trần, sạch sẽ để đồ vật và con người cùng đón năm mới, như thế mới gặp nhiều may mắn, an lành.
Ngày 28 tháng chạp nhiều nhà bắt đầu gói bánh chưng và bánh uôi.
Ngày 29 tháng chạp theo lịch Mường, tức ngày 30 Tết theo âm lịch, người Mường gọi ngày này là ngày chín lụn có bữa cơm chín lụn - nó tương đương như người Kinh gọi là bữa cơm tất niên, ăn vào buổi tối..., bữa cơm đoàn tụ gia đình trong năm. Đây là bữa cơm quan trọng và thiêng liêng giã từ năm cũ chuẩn bị đón chào năm mới. Bao nhiêu thức ngon vật lạ được chuẩn bị suốt một năm đều được chế biến cho bữa cơm này.
Ngày chín lụn cũng là ngày các thầy mo, clượng, mỡi mang túi khót của mình ra, lấy rượu ngon rửa sạch sẽ. Đây cũng là ngày họ truyền dạy các lời khấn quan trọng, các bí quyết hành nghề cho con cháu và học trò.
Đón giao thừa của người Mường rất giản đơn: nhiều nhà đánh chiêng, đánh trống, đốt pháo, con cháu ra vó nước lấy nước về đặt trên bàn thờ tổ tiên, nước này ở vùng Kim Bôi gọi là nước Tiên, ở vùng Lạc Sơn gọi là nước Thặng Thiên. Ở vùng Mường Bi còn có tục gội đầu giao thừa, thậm chí có người còn tắm trong đêm giao thừa. ý là gột rửa mình sạch sẽ để sang năm mới cho mọi điều tốt lành, đẹp đẽ và may mắn hơn. Trong các nhà lang, nhà giàu còn có tục xuống sướng, xuống chuồng đếm trâu, bò, lợn... Cầu mong trong năm mới chúng sinh sôi nhiều hơn. Sau đó, cả nhà cùng sắp mâm thờ cúng tổ tiên, mâm cúng thành hoàng làng Mường, mâm cúng thổ công vua bếp và ông cun dòil, đây là vị thần bảo trợ nông nghiệp của người Mường. Vùng Mường Bi, Mường Động còn cúng mời cả vua Cả Ba Vì tức là Thánh Tản. Ngày Tết người Mường cũng thờ cả bên nhà ngoại, nếu như bố, mẹ vợ của thân chủ đã mất. Thông thường họ chỉ thờ một đời, 2 đời.
Tục cúng thờ tổ tiên của người Mường là thờ đích danh chứ không thờ chung như các dân tộc khác, ví dụ như người Kinh họ chỉ có một mâm cỗ, một ban thờ mời tất cả tổ tiên về đó. Người Mường lại khác, các mâm thờ các đời thường thờ đích danh, ví dụ như mâm thờ ông, bà nội đã khuất..., người Mường sắp mâm riêng và đặt lên đó 2 bát cơm, 2 bánh chưng, bánh uôi, hai đôi đũa cùng thực phẩm, nếu ông nội có 2 - 3 bà vợ thì theo đó người Mường đặt lên tương ứng 2 - 3 bát cơm, đôi đũa...Việc thờ này tùy theo từng gia đình, ít nhất họ cũng thờ tới 3 đời... đến đả cổ, dạ cố, tương đương như ông cố, cụ cố bên người Kinh...
Cúng mời tổ tiên xong, người Mường cho trâu, bò ăn Tết, thường cho chúng 1 - 2 bó lúa như sự tri ân, cảm ơn chúng đã vất vả cày bừa cùng con người suốt năm qua... Các đồ nông cụ như: cuốc, cày, bừa... được đặt lên trên cái sạp, người Mường lấy ra cái nong, nia, sau đó, bày các loại bánh, trái... với ý nghĩa là cho nông cụ ăn Tết...
Vùng Lạc Sơn và nhiều vùng khác có tục đi năm mới, nhiều nơi gọi là đi phần - tức là mang phần cho bề trên, cụ thể là: bố, mẹ đẻ, bố mẹ vợ, các anh bên nhà vợ, các nhà thầy thuốc mình đã mang ơn trong năm qua... Tục này thường đi trong nhiều đời, nếu người được mang phần như bố, mẹ vợ không còn nữa thì con, cháu phải mang phần đến nhà ngoại và đặt vào bàn thờ của người đã khuất. Ngày đi năm mới bắt đầu từ ngày 30 Tết đến ngày mồng 7 tháng giêng, tức là ngày Khai hạ. Lễ đi phần năm mới rất giản đơn, chỉ có một gói thịt lợn, một gói cơm nếp, một chai rượu và 2 cái bánh chưng, ngày nay có thêm gói mứt, gói kẹo, hay chè, thuốc lá... Đây là phong tục rất nhân văn biểu thị sự tri ân, biết ơn với bề trên, với những người có công giúp đỡ mình trong năm qua.
Hết ngày 30 Tết, khi thầy cúng mời tổ tiên, thần linh về chốn của mình, các mâm thờ được cất dọn đi, song Tết vẫn chưa hết, sang 7 ngày đầu tháng giêng mọi người đi chơi xuân và chúc tụng nhau. Ngay ngày mồng 1 Tết (tức mồng 2 theo âm lịch) các phường bùa bắt đầu đi xắc bùa phát rác, thực chất là đi các gia đình để chúc Tết. Cách chúc Tết này rất độc đáo và chỉ có riêng ở người Mường. Phường bùa thực chất là đội hình diễn tấu chiêng có từ 6 - 12 người, trong đó, có một người đứng đầu gọi là ông trùm phường. Đoàn đi đến đâu tấu chiêng xắc bùa đến đó, khi vào đến sân nhà ai ông trùm phường cất bài hát chúc Tết gia đình, đó là bài phát rác, tức là mở nước, chúc cho gia đình chủ nhà mạnh khỏe, sang mùa năm mới làm ăn phát đạt, mát lành như nước, trồng lúa gặp đủ nước, chăn nuôi gia súc phát triển, làm ăn giàu có, sau đó gia chủ xuống sân mời phường bùa lên nhà uống chén rượu xuân. Tục lệ này còn có ý nghĩa mở nước đầu năm mới cho cư dân nông nghiệp vào làm vụ chiêm, tiếng chiếng tấu bài sắc bùa có nhiều ý nghĩa song có một ý nó là tượng trưng cho tiếng sấm gọi mưa xuống.
Ngày mồng 7 tháng giêng tức là ngày Khai hạ, đây cũng là ngày cuối cùng của Tết. Các gia đình có tổ chức Tết lại, tức là làm làm lại Tết cũng sắp các mâm cúng mời tổ tiên và thành hoàng, thổ công vua bếp ăn Tết ngày cuối của Tết. Vào ngày này hầu như các làng Mường đâu đâu cũng tổ chức các lễ hội thuổng Mùa (Mường Bi và một số vùng gọi là khuổng mùa), tức là lễ Khai hạ đầu năm mới, đây là lễ hội đầu năm mới có quy mô rộng khắp trong xứ Mường Hòa Bình. Sau ngày này, việc ăn Tết đã hết và mọi người bắt đầu ra đồng cày, cấy vụ lúa đầu trong năm.
Tết năm mới của người Mường là phong tục đẹp chứa đựng nhiều biểu tượng, tín hiệu văn hóa từ ngàn xưa truyền lại, mang tính nhân văn cao cả, hiện vẫn được người Mường lưu giữ và truyền lại cho mai sau.
Bùì Huy Vọng
(Xóm Bưng, xã Hương Nhượng, Lạc Sơn)
Ngày 19/4, tại Thành phố Hồ Chí Minh, Nhà Xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật phối hợp với Sở Thông tin và Truyền thông Thành phố Hồ Chí Minh tổ chức giới thiệu hai cuốn sách "Ngàn năm văn hiến quốc gia Việt Nam” và "Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Việt Nam”.
Phát triển bởi ICT GROUP.
