Từng là địa bàn khó khăn với nhiều tập tục lạc hậu ăn sâu vào đời sống đồng bào người Mông, nhưng vài năm trở lại đây, xã Hang Kia (Mai Châu) đã có những chuyển biến rõ nét về ý thức chấp hành pháp luật. Đóng góp quan trọng vào kết quả đó là mô hình "Dòng họ tự quản về an ninh trật tự (ANTT)" đang phát huy hiệu quả thiết thực.

Xã Hang Kia hiện có 5 dòng họ chính gồm: Vàng, Sùng, Giàng, Khà và Hờ, mỗi dòng họ tập trung sinh sống tại một xóm. Từ đặc điểm cư trú này, năm 2012, xã triển khai mô hình "Dòng họ tự quản về ANTT” tại cả 5 xóm, lấy từng dòng họ làm trung tâm liên kết, vận động người dân chấp hành pháp luật, xóa bỏ hủ tục, giữ gìn ANTT. 

Theo Trung tá Hà Đức Vượng, Phó Trưởng Công an xã Hang Kia: Trong công tác bảo đảm ANTT trên địa bàn thì trưởng, phó dòng họ đóng vai trò then chốt. Các trưởng dòng họ là người có uy tín trong cộng đồng, tiếng nói có trọng lượng đối với con cháu, là người đầu tiên tuyên truyền, nhắc nhở khi người trong dòng họ có biểu hiện lệch lạc, bị kẻ xấu lôi kéo. Thông qua các dòng họ tự quản, thông tin được lan tỏa nhanh chóng đến từng hộ gia đình. Các trưởng dòng họ cũng là cầu nối quan trọng giữa chính quyền và người dân trong công tác phổ biến pháp luật, vận động trẻ em đến trường, không khai thác rừng trái phép, không tham gia các hoạt động vi phạm pháp luật, đồng thời chủ động hòa giải những mâu thuẫn nội bộ ngay từ cơ sở.

Trung tá Hà Đức Vượng cho biết, trước đây, người Mông ở Hang Kia còn duy trì nhiều hủ tục trong cưới xin, ma chay như nổ súng khi có người chết, tổ chức "ma khô”, phơi thi thể người chết ngoài nắng từ 3 - 7 ngày, giết mổ nhiều trâu, bò, mê tín, chữa bệnh bằng cúng bái... Những tập tục này vừa ảnh hưởng nghiêm trọng đến vệ sinh môi trường, vừa là gánh nặng kinh tế đối với nhiều hộ hoàn cảnh khó khăn.

Nhờ sự vào cuộc tích cực của cả hệ thống chính trị, đặc biệt là tinh thần tự quản, tự giác của các dòng họ, nhận thức của người dân đã thay đổi từng ngày. Đến nay, 100% dòng họ ở Hang Kia đã xóa bỏ hoàn toàn tập tục nổ súng trong tang lễ, không còn tình trạng mê tín dị đoan; giảm thời gian tổ chức đám tang còn từ 1 - 2 ngày, hạn chế tối đa việc giết mổ trâu, bò không cần thiết. Việc cưới xin được tổ chức gọn nhẹ, trang trọng, đúng pháp luật. Nhờ đẩy mạnh tuyên truyền Luật Hôn nhân và gia đình, tình trạng cưỡng ép hôn nhân, kết hôn cận huyết thống, nhất là tảo hôn được kiểm soát triệt để. 

Từ hiệu quả hoạt động của mô hình "Dòng họ tự quản về ANTT”, nhiều năm trở lại đây, trên địa bàn xã không xuất hiện vụ việc phức tạp liên quan đến mâu thuẫn dòng họ, không có hiện tượng chia rẽ giữa các hộ dân hay bị kẻ xấu lôi kéo gây rối; người dân biết cách hỗ trợ nhau trong phát triển kinh tế, ổn định đời sống. Mỗi dòng họ tự giám sát lẫn nhau, cùng cam kết giữ gìn an ninh nông thôn, phối hợp chặt chẽ với lực lượng công an xã và các tổ chức đoàn thể trong việc phát hiện, tố giác tội phạm. 

Song song với đó, phong trào xây dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư được đẩy mạnh. Toàn xã có trên 70% hộ được công nhận "Gia đình văn hóa”. Nhiều khu dân cư được công nhận "Khu dân cư văn hóa tiêu biểu”. Đây không chỉ là kết quả của nỗ lực tuyên truyền, vận động, mà còn là minh chứng sống động cho sự chuyển mình từ chính bên trong cộng đồng dân cư. 

Theo Trung tá Hà Đức Vượng: Qua hiệu quả mô hình "Dòng họ tự quản về ANTT” có thể thấy vai trò người có uy tín, tổ chức dòng họ trong cộng đồng dân tộc thiểu số. Thông qua tiếng nói của già làng, trưởng dòng đã tạo nên sự chuyển biến toàn diện trong nhận thức, hành động của người dân. 

Ông Sùng A Dếnh, trường dòng họ Sùng ở xóm Thung Mặn cho biết: Từ mô hình "Dòng họ tự quản về ANTT", người dân có sự gắn kết cộng đồng, chủ động giải quyết các vấn đề liên quan đến ANTT ở cơ sở, cũng như nâng cao hiệu quả công tác tự phòng, tự quản.

Nhờ phát huy vai trò mô hình dòng họ tự quản, thời gian qua, tình hình an ninh nông thôn, trật tự an toàn xã hội trên địa bàn xã Hang Kia được đảm bảo. Nhiều vụ việc liên quan đến ANTT được giải quyết ngay từ cơ sở. Tình trạng tội phạm và vi phạm pháp luật ngày càng giảm. Từ đầu năm 2025 đến nay, trên địa bàn xã không xảy ra vụ việc nghiêm trọng về trật tự xã hội.