Theo quy hoạch sử dụng đất đến năm 2030, huyện Cao Phong có khoảng 21,91 ha đất có mặt nước chuyên dùng, tập trung gần như toàn bộ tại thị trấn Cao Phong. Phần diện tích này đang thuộc quyền quản lý của Công ty TNHH Một thành viên Cao Phong - một đơn vị vốn hoạt động chủ yếu trong lĩnh vực nông nghiệp, dịch vụ.

Bên cạnh đó là các khu vực sông, suối, hồ, ao tự nhiên, với diện tích trên 196 ha, lại bị xếp vào nhóm đất năng lượng do nằm trong vùng ảnh hưởng của lòng hồ thủy điện Hòa Bình, trải dài qua các xã Thung Nai, Hợp Phong, Thạch Yên.

Tại vùng hồ Thung Nai vẫn có không ít hộ dân âm thầm nuôi cá trên bè, không quy hoạch, không giấy phép, không hợp đồng thuê mặt nước. Dù quy mô nhỏ và chủ yếu phục vụ sinh hoạt, hoạt động này rõ ràng không hề "vô hình” trong mắt chính quyền. Hằng năm, UBND huyện tổ chức kiểm tra môi trường, lập biên bản nhắc nhở, nhưng vẫn chưa có một hành lang pháp lý rõ ràng nào để giúp những chiếc bè ấy trở thành hợp pháp.

Tài nguyên mặt nước đang tồn tại trong một trạng thái "lỡ cỡ”: không quy hoạch cho dân sử dụng, nhưng cũng không đủ chặt để ngăn chặn việc khai thác tự phát.

Một câu hỏi còn nguyên tính thời sự: nếu không ai được giao thì ai đang sử dụng? Và trong hàng trăm ha ấy, mặt nước nào đang thực sự phục vụ phát triển kinh tế, mặt nước nào chỉ đang phơi mình dưới nắng, còn quyền lợi trôi tuột vào khoảng không?

Từ năm 2021 đến nay, UBND huyện Cao Phong đã ban hành ít nhất 5 văn bản chỉ đạo tăng cường quản lý đất đai, riêng lĩnh vực đo đạc, lập bản đồ địa chính cũng có văn bản giám sát riêng. Thế nhưng tại vùng hồ Thung Nai và Bình Thanh - nơi thuộc quản lý của  Ban Quản lý rừng phòng hộ sông Đà - vẫn xuất hiện tình trạng sử dụng đất sai mục đích, xây dựng trái phép trên diện tích đất đang giao khoán. Sai phạm này không phải do người dân "lén lút” quá giỏi, mà vì việc kiểm tra, giám sát, xử lý chưa thực sự triệt để. Chỉ đến khi Thanh tra Chính phủ vào cuộc và ra Kết luận số 2098/KL-TTCP, vụ việc mới được điểm tên, chỉ rõ 3 trường hợp vi phạm, buộc xử phạt hành chính. Tổng mức phạt 12 triệu đồng - một con số mà nhiều người khi nghe đến đều cho rằng "nhẹ như sương” nếu so với giá trị tài nguyên bị xâm lấn.

Đồng chí Bùi Hoài Nhi, Phó Chủ tịch UBND huyện Cao Phong, người ký báo cáo gửi HĐND tỉnh cũng thẳng thắn thừa nhận trong văn bản: "Công tác quản lý nhà nước về đất đai ở một số địa phương chưa được quan tâm đúng mức. Một số công chức cơ sở còn chưa chủ động cập nhật, nghiên cứu các quy định pháp luật, chưa kịp thời, triệt để trong tham mưu xử lý các hành vi sai phạm”.

Dù ngôn từ trong báo cáo có phần trung tính, nhưng nội dung cho thấy chính lãnh đạo địa phương cũng đã thẳng thắn nhìn nhận những điểm yếu trong hệ thống: bộ máy ở cơ sở vừa thiếu người, vừa thiếu lực, vừa thiếu quyết đoán. Và trong khi những khoảng trống ấy chưa được lấp, người dân hoặc tự phát hoặc được "bật đèn mờ”, vẫn âm thầm lấn từng tấc mặt nước, từng mét đất hồ.

Nếu ví quản lý đất mặt nước như một "trận địa pháp lý” thì tuyến đầu chính là UBND cấp xã. Nhưng chính ở tuyến đầu ấy đang tồn tại một nghịch lý: nơi được trao quyền lại không đủ lực để thực thi; nơi phải chịu trách nhiệm lại không đủ thông tin để hành động.

Theo báo cáo của UBND huyện Cao Phong, nhiều xã trên địa bàn chưa hoàn tất đo đạc địa chính chính quy, khiến tình trạng hồ sơ cũ nát, thiếu đồng bộ, thậm chí thất lạc diễn ra phổ biến. Đồng chí Phó Chủ tịch UBND huyện cũng thẳng thắn chỉ ra một loạt yếu điểm: hệ thống bản đồ giấy và bản đồ số không đầy đủ, không đảm bảo phục vụ công tác quản lý nhà nước về đất đai. Công tác tập huấn nâng cao chuyên môn nghiệp vụ cho cán bộ cơ sở chưa thường xuyên, đặc biệt là trong lĩnh vực đất đai...

Đây không chỉ là thiếu sót kỹ thuật mà là một điểm nghẽn thể chế. Khi cán bộ cơ sở không được cập nhật kiến thức, không có công cụ  pháp lý đầy đủ và không được trao quyền thực chất thì văn bản cấp trên ban hành, đôi khi chỉ nằm lại trên giấy.

Trong khi đó, tại lòng hồ - nơi có hàng trăm ha mặt nước đang "trôi tự do”, mỗi lồng cá không phép dựng lên, mỗi công trình nhỏ lẻ mọc lên, phải chăng đều là bằng chứng sống động của sự trì trệ?

Trước thực trạng này, UBND huyện Cao Phong đã đề nghị Sở Tài nguyên và Môi trường (nay là Sở Nông nghiệp và Môi trường) ban hành hướng dẫn quản lý đất năng lượng thuộc hồ thủy điện Hòa Bình; tổ chức tập huấn chuyên sâu cho cán bộ cấp xã; đề nghị Sở Xây dựng sớm hoàn thiện quy hoạch phân khu vùng lòng hồ sông Đà… Thế nhưng, giải pháp cụ thể cho từng "điểm mù” đang tồn tại trong thực tiễn lại chưa được đề cập một cách đầy đủ và quyết liệt. Việc đề xuất quy trình hợp pháp hóa việc nuôi cá trên lòng hồ hay đề xuất mô hình phối hợp liên ngành giữa nông nghiệp, môi trường và lực lượng giữ gìn an ninh trật tự để xử lý tranh chấp, lấn chiếm mặt nước… đang trở nên bức thiết. 

Thực tế cho thấy, ngay cả khi sai phạm bị phát hiện, xử lý cũng chỉ dừng lại ở mức xử phạt hành chính, như 3 trường hợp xây dựng trái phép ở xã Thung Nai. Nhưng điều gì ngăn họ tái phạm? Ai giám sát sau khi quyết định xử phạt được ban hành? Nếu chỉ dừng lại ở việc "ghi nhận" và "kiến nghị" thì những hạn chế đã được chỉ ra suốt nhiều năm qua sẽ vẫn tiếp tục bị… nhận biết và kiến nghị thêm lần nữa.

Đã đến lúc cần luật hóa rõ ràng việc sử dụng mặt nước chuyên dùng, cần quy định cụ thể mô hình khai thác phù hợp với đặc thù lòng hồ, và cần cả cơ chế giám sát độc lập, minh bạch, có chế tài thực sự đủ mạnh.

Mặt nước tưởng như không ai sở hữu, thực ra đang có người dùng, có người hưởng lợi. Khi quyền sử dụng không rõ ràng, khi quy hoạch không theo kịp thực tế, khi xử lý vi phạm chỉ dừng ở mức nhắc nhở có phạt, thì những tấc nước cũng có thể bị lấn như đất liền. Quản lý đất có mặt nước chuyên dùng không phải là chuyện "phụ” trong công tác địa chính. Trong bối cảnh khai thác tài nguyên ngày càng mạnh mẽ, đó chính là "mặt trận mềm” - nơi người dân trông chờ cơ quan quản lý nhà nước thể hiện bản lĩnh và năng lực.