Theo truyền khẩu, truyền ngôn "cặp bài trùng” Ba Giai - Tú Xuất đã có một thời nổi danh khắp Hà Thành. Hai nhà nho bất đắc chí luôn đi khuấy động khắp nơi cho hả nỗi bất bình trước những thói xấu của xã hội đương thời. 

"Cặp bài trùng” Ba Giai – Tú Xuất đã trở thành một hiện tượng văn hóa một thời với những giai thoại, câu chuyện cười châm biếm. Tuy vậy, về con người, gốc tích của 2 nhân vật này thế nào thì không nhiều người tường tận. Người ta chỉ biết và hiểu các ông qua truyền miệng và các truyện ghi chép sau này gọi là truyện cười hay chuyện mua vui giải trí.

Để tìm hiểu vấn đề trên, PV Lao Động đã có nhiều ngày tìm hiểu, sưu tầm các tư liệu và liên hệ với họ hàng thân thích của 2 nhân vật này.

Ông Vũ Văn Luân (tác giả cuốn sách "Ba Giai, Tú Xuất: Con người và giai thoại”, nhà xuất bản Thanh niên, 2007) cho biết, nhiều người vẫn thường đặt câu hỏi về gốc tích 2 nhân vật này, họ có thật hay chỉ là những giai thoại trong văn học dân gian do thực tế quá trình sinh sống và sinh hoạt xã hội tạo thành?

Tranh minh họa về Ba Giai, Tú Xuất.

Theo ông Luân, những chuyện "bạo nghịch thiên địa” của Ba Giai và Tú Xuất thời đó rầm rộ lên ở đất Hà Thành. Dân chúng nhiều người khen, thán phục nhưng cũng một số người coi đó chỉ là chuyện mua vui giải trí.

Ông Luân cho biết, gần đây ông được tiếp xúc với tộc phả họ Nguyễn ở Hồ Khẩu và có nhiều điều kiện để nghiên cứu hơn về cuộc đời của một nhân vật văn hóa mà từ xưa trong dư luận đã có nhiều đánh giá khác nhau. Qua nghiên cứu, có thể khẳng định, Ba Giai là một con người bằng xương, bằng thịt, được sinh ra và lớn lên ở làng Hồ Khẩu, phủ Phụng Thiên (nay là cụm I+cụm II, phường Bưởi, quận Tây Hồ, Hà Nội).

"Đối chiếu tộc phả dòng họ Nguyễn ở Hồ Khẩu cho thấy, ông Ba Giai là con trai thứ 3 của cụ Nguyễn Đình Báu nên người ta thường gọi là Ba Giai. Ngày nay, con cháu nhiều đời sau của cụ Ba Giai vẫn đang sinh sống tại phường Bưởi, quận Tây Hồ. Như vậy, đây là một nhân vật có thật, sinh sống vào những năm thuộc thập niên 50 của thế kỷ XIX” - ông Luân nói.

Còn về nhân vật Tú Xuất, ông Nguyễn Đình Hảo (SN 1940, làng Chuông, xã Phương Trung, huyện Thanh Oai, Hà Nội, hậu duệ 4 đời của ông Tú Xuất) – người có nhiều tư liệu và am hiểu nhất về dòng họ - cũng khẳng định, đây là một nhân vật có thật, sinh ra và lớn lên tại làng Chuông.

Về lai lịch của nhân vật này, ông Hảo cho biết, Tú Xuất tên thật là Nguyễn Đình Xuất. Ông là con trai của cụ Nguyễn Đình Lập – người từng làm tới Đốc học ở Hà Nội. Ngày nay, con cháu dòng họ Nguyễn Đình ở làng Chuông vẫn lưu lại mộ phần, hương khói, thờ cúng cụ Lập.

Theo ông Hảo, Tú Xuất sinh ra vào những thập niên đầu của TK XIX. Người này thi cử nhiều lần nhưng chỉ đỗ ở hạng Tú tài. Sau này, Tú Xuất cùng với người bạn của mình là Ba Giai đã "quậy” khắp trong nam, ngoài bắc, để lại nhiều chuyện cười ra nước mắt.

"Ông Tú Xuất và ông Ba Giai đã trở thành 2 nhân vật gắn với nhiều câu chuyện hài hước để phê phán những thói hư, tật xấu của xã hội đương thời”, ông Hảo cho hay.