Thiếu nhi Mông ở xã Hang Kia trong ngày Tết. Ảnh: Minh Tuấn
(HBĐT) - Trong năm, người Mông ăn hai cái Tết lớn: Tết năm mới và Tết mùng 5 tháng 5. Tết năm mới vào khoảng 24, 25 tháng 12 trước Tết dương lịch. Một số vùng ở biên giới Việt - Trung lại ăn Tết từ mùng một tháng giêng lịch âm. Đây là hai cái Tết lớn và kéo dài nhất của người Mông.
Cả năm làm ăn cần cù, vất vả và say mê để có được mùa ngô, nương lúa, củ sắn, củ khoai, quả dưa, quả bí, đàn gà béo, đàn lợn to, xe sợi lanh để thêu khăn, thêu váy áo và để có cái ăn, cái mặc cho bản thân và cho cả gia đình. Cũng ngay từ tháng 3, tháng 4, cả xóm và cả bản, nhà nào cũng lặng lẽ chuẩn bị thực phẩm, rau, củ, quả càng nhiều càng tốt cho Tết tháng 5 và Tết đầu năm.
Cuối mùa đông, đầu mùa xuân, cây cỏ thay lá và nẩy mầm. Đào, mận mơ ra hoa, núi rừng trở nên thắm tươi, rực rỡ.
Vào những ngày Tết, thức ăn luôn có trong nhà và phong phú hơn trong những ngày thường gồm các món ăn thịt lợn, ít nhất cũng phải mổ 1, 2 con lợn trên dưới 1 tạ, 2, 3 con gà, dăm, ba yến gạo để làm bánh dày, đồ xôi. Củi nước, rau quả, lá, hương, giấy màu, rượu gạo hoặc rượu bột ngô, tiền âm phủ. Khèn (yenhx), sáo (txax), con quay (tux), cầu lông (đuar), ống để hát vì vào Tết là kiêng kị nhiều thứ nên sự chuẩn bị phải thật chu đáo.
Vào Tết từ 24, 25 tháng 12 nhưng phải đến 30 Tết gia đình mới bày cỗ cúng gia tiên. Cỗ cúng có thịt lợn, thịt gà, bánh dày, bánh chưng, rượu, nước, hương nén, tiền âm phủ. Sáng mùng một tết cũng bày cỗ như vậy cúng gia tiên.
Ngày 30 Tết, tất cả các dụng cụ canh tác cày, cuốc, xiẻng, dao, cào đều được dán giấy rồi xếp vào cạnh góc bàn thờ. Mười ngày sau mới được lấy ra sử dụng. Bàn thờ rất đơn giản, bàn thờ đặt ở góc gian giữa nhà. Trên vách dán 3 tờ giấy bản mỗi cạnh khoảng 35 cm. Một tờ giấy màu đỏ nhỏ hơn một chút gián chồng lên tờ giấy màu vàng. Một vài chiếc lông gà đính vào các tờ giấy. Ba tờ giấy dán một hàng ngang cách mái nhà khoảng 1 m. Trên một chiếc bàn thấp bày cỗ cúng. ở dưới và xung quanh bàn thờ bày một số cành hoa đào, cành cây, lá cỏ.
Trong khi cúng tất niên, người Mông dùng một cành tre có lá làm quạt phất trần, nhà. Vừa quét, vừa khấn cầu cho nhà sang năm mới luôn khỏe mạnh.
Khi gà cất tiếng gáy lần thứ nhất báo ngày mới đầu năm đã đến, mọi gia đình có con cái, càng đông, càng tốt đi lấy nước ban mai, ai đi lấy nước càng nhiều, may mắn càng nhiều. Người lấy nước phải cắm hương xung quanh mó nước. Nước mang về trước tiên dùng để rửa cửa chính cho năm mới sạch sẽ.
Cùng với việc lấy nước mang về gia đình cũng chọn một người tốt vía, khỏe mạnh, năng động vào xông nhà. Người xông nhà là người trong gia đình hoặc nhờ anh em, hàng xóm. Người xông nhà và chủ nhà chúc tụng nhau rồi mời nhau uống rượu, ăn bánh.
Đêm 30 và ngày mùng một Tết, trâu, bò, ngựa phải nhốt, cho ăn ở trong chuồng. Kiêng không được thổi lửa, ăn cơm không được chan canh và không được chải đầu, không được quét nhà. Trẻ nhỏ không được nghịch dao. Nếu không kiêng kỵ được, cả năm làm ăn sẽ không ra sao và không tránh được những rủi ro như ốm đau, hỏa hoạn, dịch bệnh.
Người Mông ăn tết luân phiên từ nhà này đến nhà khác vui, hồn nhiên, chân tình và trân trọng. Tuy vậy đối với khách phải mời đi, mời lại nhiều lần, khách mới ngồi vào mâm, nâng chén rượu, cầm đũa thong thả gắp thức ăn. Cách uống rượu của người Mông vào những dịp Tết thật vui. Một dãy mâm xếp liền nhau chạy suốt chiều dài ngôi nhà. Tất cả mọi người ngồi quanh trên từng chiếc ghế nhỏ, bát, đũa đặt sẵn trước mặt, họ rót rượu mời khánh ăn uống tự nhiên. Sau khi đã ăn lót dạ, chủ nhà mới rót rượu vào chén hoặc vào bát uống trước một hơi cạn, sau đó rót tiếp rượu vào bát hoặc chén mời người ngồi bên cạnh; người ngồi bên cạnh uống cạn rồi lại rót tiếp cho người bên cạnh tiếp theo. Cứ thế, chén rượu, bát rượu chuyền tay nhau thành nhiều vòng. Mỗi vòng lại có một cớ một lý do ép mời không ai thoái thác được, chúc sức khỏe, may mắn và truyền cho nhau sự vui sướng trong bụng, sự mạnh mẽ của chân, tay và bền chặt tình anh em xóm, bản dân tộc. Uống rượu như vậy là cuộc vui khó quên.
Nước uống của người Mông là nước lã đun sôi, nước rau luộc, nước chè. Khi đi làm ruộng làm nương hay khi đi xa lấy nước từ suối, khe để uống. Người Mông hút thuốc cuộn bằng lá ngô non hay hút thuốc lào bằng điếu như các dân tộc khác. Họ thường sửa soạn điếu, thuốc từ trước Tết, khi hút phải mời khách hút trước, sau đó mới đến lượt mình hút.
Đông vui, tưng bừng nhất là hội xuân, ca nhạc, các trò chơi, thi tài đọ sức và nhảy múa, leo núi, phi ngựa, choán hết thời gian không gian hội xuân.
Các trò chơi: thi giã bánh dày là phong tục diễn ra như một trò chơi rất vui. Con trai thi nhau đánh quay (tux), thi leo núi, phi ngựa bắn nỏ, bắn súng kíp, kéo co. Trai gái vui ném pao chua (Paozqux), đánh cầu lông. Trò chơi đuổi bắt vợ rất hấp dẫn với thanh niên. Nhờ trò chơi này mà nhiều đôi trai gái nên vợ, nên chồng.
Người Mông rất ưa thích thổi kèn lá, gảy đàn môi, thổi khèn, nhảy múa và thổi các loại sáo. Ngày xuân dùng tiếng khèn, tiếng sáo để nói chuyện giãi bày tâm sự với nhau. Ngoài hình thức hát đối thông thường, trực tiếp, trai gái còn có lối hát ống (dùng bong bóng lợn bịt một đầu ống nứa, dùng một sợi chỉ nối giữa hai ống qua mặt da bong bóng lợn). Trai gái ở xa nhau hát vào ống. âm thanh chuyền qua sợi chỉ rung lên ở mặt ống mà nghe được tiếng hát của nhau. Hát những bài hát dân ca nối tiếng như hát mừng nhà mới, tiếng hát làm dâu, khi cảm hứng dồi dào, họ còn sáng tác tại chỗ những câu ca mới:
“Trời này, nàng gái ơi
Thuở xưa, ngày trước kia
Tờ giấy mệnh vàng, mệnh bạc
Để cha mẹ sinh ra nàng
Tờ giấy mệnh vàng, mệnh bạc
Để bây giờ ta cùng chung một gối.
“Trời xuân phát nở ra
Các thứ hoa xòe cánh
Bầy chim cất tiếng hát
Ngân vang vang bên núi
Không riêng trai gái mà nhiều người cao tuổi cũng ham mê nhảy múa, đã thổi khèn là múa. Điệu múa gắn với tiếng khèn. Thi múa khèn và thổi khèn là khó nhất, tập hợp đông người tham dự hơn cả.
Múa khèn có rất nhiều điệu. Động tác, luật động rất phong phú, đẹp, kỹ xảo khó. Những động tác đi lết hai chân, nhảy đá chân, động tác quay, quay liên tục nhiều vòng, quay ngồi, quay kết hợp với nằm lộn khèn sát mặt đất. Múa và quay trên cọc, trên chảo nước sôi. Múa một người, múa hai người, múa tập thể.
Điệu múa tập thể chúng tôi sưu tầm được ở Chiềng Tương, Kiến Thiết, Mộc Châu (Sơn La), Hang Kia, Pà Cò (Mai Châu). Người múa ở đầu hàng vừa thổi khèn, vừa múa. Những người múa theo đặt tay phải lên vai người múa trước. Cả đội hình múa kéo dài thành một vong cung. Chân nhảy lò cò, cứ tiến 8 bước lại lùi lại 2 bước, nhịp điệu và luật động lúc mạnh lúc yếu, lúc ngập ngừng, lúc dồn dập, lôi cuốn mạnh mẽ.
Phần thưởng sẽ thuộc về những người thổi nhiều bài khèn và giữ được dài hơi khi thổi. Múa được nhiều điệu, ít nhất cũng phải múa được các điệu múa: múa khèn đứng, ngồi, đi chân lết, nằm, múa đánh đàn, múa phi ngựa, múa đấu khèn, múa giặt áo, múa gậy tiền.
Các điệu quay trên cọc, trên chảo nước sôi và múa được nhiều kỹ xảo khó. Có những sáng tạo mới lôi cuốn và chinh phục được nhiều người xem. Phần thưởng là vinh dự và lòng kiêu hãnh, vật chất chỉ là một bát rượu, một miếng thịt lợn.
Nhiều vùng như Mộc Châu (Sơn La), Mai Châu (Hòa Bình), một số xã ở biên giới Việt - Trung, phụ nữ Mông cũng tham gia nhảy múa. Chị em thường múa xúng xính, múa khăn, múa ô... phối hợp với các điệu múa khèn của con trai.
Hội xuân là ngày hội văn hóa dân gian lớn nhất của người Mông cần được nghiên cứu, kế thừa, phát triển.
NSUT: Bùi Chí Thanh
(117, tổ 1, phường Chăm Mát, TPHB)
Ngày 19/4, tại Thành phố Hồ Chí Minh, Nhà Xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật phối hợp với Sở Thông tin và Truyền thông Thành phố Hồ Chí Minh tổ chức giới thiệu hai cuốn sách "Ngàn năm văn hiến quốc gia Việt Nam” và "Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Việt Nam”.
Phát triển bởi ICT GROUP.
